نشریه دین و سیاست فرهنگی
سال هشتم شماره 1 (پیاپی 16، بهار و تابستان 1400)

فرهنگ رکن رکین یک جامعه است و حاکمیت نمی تواند نسبت به ان بی تفاوت باشد. چگونگی مداخله دولت ها در فرهنگ، عرصه ای است که در سیاستگذاری فرهنگی به ان پرداخته می شود. در واقع سیاستگذاری فرهنگی را اعمال قدرت حاکمیت در عرصه فرهنگ تعریف می کنند. جمهوری اسلامی ایران به واسطه هویت فرهنگی توجه ویژه به این حوزه سیاستگذاری داشته و به شکل های مختلف سعی در بهینه سازی و رشد در این عرصه را دارد. این پژوهش در پی بررسی فرایند سیاستگذاری فرهنگی جمهوری اسلامی ایران با هدف احصاء مسایل اصلی، به عنوان نقطه عزیمت اقدامات بهینه سازی و رشد این فرایند است. بدین منظور ضمن مصاحبه کیفی عمیق و نیمه ساختاریافته با 13 نفز از نخبگان و خبرگان سیاستگذاری فرهنگی، متن مصاحبه ها با استفاده از روش قالب مضامین در تحلیل مضمون، در سه مرحله کدگذاری و تحلیل شدند و در مجموع275 مضمون کلیدی،65مضمون یکپارچه کننده و 20 مضمون کلان تولید گردید. بدین ترتیب مسایل بیست گانه فرایند سیاستگذاری فرهنگی کشور در سه حوزه؛ مسایل معرفتی، مسایل زمینه ای و مسایل مدیریتی ظهور پیدا کردند. به گونه ای که در حوزه های معرفتی و زمینه ای هر کدام 5 مساله و در حوزه مدیریتی 10 مساله استخراج شده است. این مسایل بیست گانه، دارای 65 ریز مساله در مراحل سه گانه فرایند سیاستگذاری فرهنگی، تدوین و اجرا و ارزیابی هستند که در تعامل با یکدیگر و ناظر به مراحل فرایند سیاستگذاری فرهنگی کشور می باشند.

بیانیه گام دوم ضمن بازخوانی انتقادی جریان انقلاب در گام نخستین (چهل سال ی اول انقلاب)، به ترسیم سیاست های کلان و مولفه های اساسی حرکت انقلاب در ادامه مسیر می پردازد. یکی از این مولفه ها که به طور خاص در بیانیه گام دوم بدان پرداخته شده کلان ایده «معنویت» است. در این نوشتار سعی بر آن است تا با بازشناسی و جایگاه شناسی کلان ایده «معنویت» در اندیشه حکمی مقام معظم رهبری مراد ایشان از معنویت در بیانیه گام دوم را روشن کنیم و ره آوردهای توجه به آن را متذکر شده، نشان دهیم که معنویت یکی از مقومات اصلی و وجه ممیز جریان انقلاب اسلامی از دیگر رقیبان تمدنی است و عدم توجه به «معنویت بایسته» سبب انحراف انقلاب از مسیر اصلی - حتی با فرض رشد در سایر زمینه ها- خواهد شد. برای رسیدن به این مطلوب با شیوه ای توصیفی و تحلیلی و استفاده از داده های کتابخانه ای، ضمن بازشناسی جایگاه دستگاه حکمت متعالیه نزد مقام معظم رهبری و تبیین مقوله «معنویت» در آن نظام حکمی، مبرهن خواهد شد که معنویت به مثابه یکی از ویژگی های اصیل و فطری انسان، جایگاهی واقعی و بنیادین در دستگاه انسان شناسی مقام معظم رهبری دارد و مبتنی بر آن دارای پیوندی وثیق با اندیشه سیاسی اسلام است. در این دستگاه فکری ولی فقیه ضامن جریان معنویت در جامعه دینی در لایه های مختلف فردی و اجتماعی و سطوح خرد و کلان خواهد بود.

پژوهش حاضر با بررسی دقیق مفاهیم مرتبط با نفی سبیل کفار بر مومنین و همچنین مفاهیم علمی و دینی سیاستگذاری با هدف ارایه الگویی از سیاستگذاری فرهنگی متناسب با بستر انقلاب اسلامی با تکیه بر آرا امام خمینی(ره) انجام گرفت. این پژوهش بر مبنای روش شناسی توصیفی-تحلیلی و با استفاده از مطالعات کتابخانه ای به مسئله پرداخته است. در دیدگاه امام خمینی(ره) قاعده نفی سبیل علاوه بر بعد تشریعی، بر بعد تکوینی نیز دلالت دارد و از این رو موجب شکل گیری دو جنبه تکوینی و تشریعی در سیاستگذاری فرهنگی جمهوری اسلامی شده که حکومت اسلامی و مردم باید به صورت توامان در امور مربوط به آن مشارکت داشته باشند. با تحلیل و بررسی دیدگاه های ایشان مشخص شد که بعد تشریعی برای نفی سبیل کفار در سیاستگذاری مشتمل بر دو جنبه ایجابی و سلبی است که در جنبه ایجابی محور اصلی اقدامات حکومت اسلامی نهادسازی، وحدت بخشی به سیاست های فرهنگی، فرهنگ سازی و فعالیت های فراملی و محور اقدامات مردم انتخاب و پشتیبانی از قانونگذاران و مجریان صالح و امر به معروف جهت گسترش اقدامات تربیتی و توسعه سیاست هایی است که از تسلط کفار جلوگیری کند؛ جنبه سلبی نیز با گفتمان سازی شکست ناپذیری اسلام و دشمن شناسی از سوی حکومت اسلامی و نهی از منکر از سوی مردم، برای ایجاد و گسترش استقلال متمرکز است. نتیجه سیاستگذاری فرهنگی صحیح در بعد تشریعی باید رفع موانع برای تحقق بعد تکوینی باشد که به سبب تحقق بعد تکوینی نفی سبیل در سیاستگذاری، نصرت الهی و پیروزی نهایی ظهور می یابد که این ظهور چرخه ای ایجاد میکند که باعث تقویت سیاست های بعد تشریعی نیز میشود.

نظام سازی در مقابل انقلابی گری، دوطرف یک پیوستار هستند که بی ثباتی در موضع گیری نسبت به این دو در فرایند سیاستگذاری کشور، متاثر از رخدادهایی همچون چرخش های سیاسی و انتخاباتی، سلسله ای از موقعیت های هرمنوتیکی را رقم زده است. چنین چرخش هایی، با ماهیت سیاستگذاری که امری بلندمدت و گسترده است، سازگاری ندارد و منجر به اتلاف سرمایه، وقت و ظرفیت ها و سردرگمی و ناامیدی جامعه است. فهم سیاستگذار از رخدادها، متاثر از انتخاب های پیشین او و موقعیت هرمنوتیکی اوست. برخی از موقعیت های هرمنوتیکی، خود موثر در شکل گیری سایر موقعیت ها هستند که به آنها موقعیت سازهای هرمنوتیکی اطلاق می شود. ممکن است برخی از موقعیت سازها، کلیدی باشند و با هر انتخاب در آنها، انبوهی از موقعیتهای هرمنوتیکی بصورت سلسله وار بوجود آید. با استفاده از روش تحلیل مضمون در این تحقیق، مواضع تقابلی در حیطه انقلابی گری جمهوری اسلامی، مبتنی بر شش منبع استخراج شده و طی 11 گام و نیز با استعمال شیوه ISM، یک موقعیت ساز کلیدی هرمنوتیکی شامل: «نهضت گرایی و نظام سازی»، یک موقعیت پایه هرمنوتیکی شامل: «خودمرکز بینی یا پذیرش و درک دیگری» و هفت موقعیت تقابلی شامل: «مستکبر یا قدرت جهانی»، «گارد بسته یا آغوش باز در مقابل آمریکا»، «استراتژی استکبارستیزی یا تاکتیک استکبارستیزی»، «تعامل با جهان یا گسترش نفوذ انقلاب اسلامی»، «پاسخگویی یا مطالبه گری جمهوری اسلامی»، «خضوع یا ظلم ستیزی» و «خودی و غیرخودی» مشخص و تبیین شده است. در انتها اهم مسایل هرمنوتیکی در حیطه انقلابی گری بر اساس روابط موقعیت سازهای کلیدی هرمنوتیکی واکاوی شده است.

مدعای پژوهش حاضر این است شهرت به منزله فرهنگ امری مختص عصر پست مدرن است و غرب مدرن بستر پرورش بذر فرهنگ سلبریتی است. جهت اثبات مدعا با گزینش رویکردی تاریخی معرفتی و با بهره مندی از روش توصیفی تحلیلی تطورات شهرت در تمدن غرب مدرن تا ظهور فرهنگ سلبریتی در عصر پست مدرن را مورد بررسی قرار داده ایم. نتیجه حاکی از آن است که غرب مدرن برای اولین بار برای خود نفسانی اش فارغ از بعد روحانی استقلال کامل قایل شد و از منظر هستی شناسی از «گرایش» به مادی دیدن هستی در دوران رنسانس به «دنیامداری» در دوران روشنگری رسید؛ در ساحت معرفت شناسی تطور از خردگرایی انتزاعی به خردباوری انضمامی را تجربه کرد و در ساحت انسان شناسی تغییرات از «گرایش» به فردیت تا «انسان مداری» بود. در این میان، شهرت در لایه ارزش از مهم بودن تحول طلبی تا اخلاق سکولار و اخلاق رفاه متغیر بود و از میان اندیشمندان و هنرمندان که واجد استعداد ویژه بودند و دغدغه نمایش خود استعلایی را داشتند، به «ستاره هایی» منتقل شد که قهرمان واقعی نبودند، بلکه تنها از طریق صنایع رسانه ای خودی صمیمی و اروتیک را بازنمایی می کردند، تا آنکه در عصر پست مدرن با غلبه پوچ گرایی در ساحت هستی شناسی، نسبیت گرایی در ساحت معرفت شناسی و انسان مداری افراطی در ساحت انسان شناسی، اخلاق لذت به ارزش عمومی جامعه بدل شده و هر کسی که توانایی جلب توجه رسانه ای با محوریت افشا کردن خود جنسی را دارد، می تواند مشهور شده و تبدیل به یک «سلبریتی» شود. مصرف افراطی، خودبرندسازی و خودبهینه سازی از مهم ترین لایه های رویین فرهنگ سلبریتی است.

آیت الله خامنه ای(مدظله العالی) از ابتدای دوره ی رهبری تا انتهای سال 1398ش، 45 دیدار با قرآنیان داشته اند. مطالعه دقیق بیانات ایشان در این دیدارها، بیانگر نگاه عمیق و ژرف ایشان به مقوله انس با قرآن و نقش سازنده ی آن در ایجاد، امتداد و استحکام انقلاب و نظام اسلامی ایران، و توانایی این کتاب آسمانی در تشکیل دولت، جامعه و تمدن اسلامی است. پژوهش پیش رو، با دو هدف 1)دستیابی به نظام مدنظر آیت الله خامنه ای در زمینه ی انس با قرآن به عنوان چشم انداز یا وضعیت مطلوب این حوزه، و 2) کسب نظر خبرگان درباره ی میزان اولویت و امکان پذیری گزاره های مستخرج از بیانات ایشان به منظور ارایه ی راهبردهایی برای حرکت به سوی وضع مطلوب؛ ابتدا با استفاده از روش «تحلیل مضمون»، به مطالعه گسترده بیانات معظم له پرداخته که استنباط روابط بینامضامینی، نظام مدنظر ایشان را دارای هفت بعد اهداف، آثار، فرایندها، پیشرانها، راهکارها، وظایف قاریان و نقش حکومتها نشان می دهد. سپس با استفاده از روش«دلفی فازی» و اخذ نظر 18 نفر از خبرگان قرآنی کشور، به سنجش میزان اولویت و امکان پذیری مضامین به دست آمده پرداخته و چنین نتیجه گرفته که گزاره های ناظر به «تدبر در قرآن» و «عمل به قرآن» با هدف دستیابی به «تمدن اسلامی»، بیشترین اولویت را به خود اختصاص داده اند.

رساندن پیام دین در گذشته بدلیل صعوبت ارتباطات ، فقدان وسایل ارتباط جمعی و سادگی زندگی بشر چندان مشکل نبود، تبلیغات به صورت منطقه ای و گاه کاملا فارغ از منطقه کنار خود بود ، اما اکنون و در عصر جدید ، تبلیغ بدلیل سهولت سفر ، مهاجرت ، گسترش فضای مجازی و سرعت انتقال اطلاعات از پیچیدگی خاصی برخوردار شده و جوامع را از یکدستی خارج و چندفرهنگی نموده است . تنوع نژاد ، فرهنگ ،مذهب ،رنگ ،زبان و ده ها عامل دیگر این مسیر را هموار نموده به گونه ای که کوچکترین لغزش و بی احتیاطی به بحرانی جبران ناپذیر تبدیل خواهد شد . ضبط سریع مطالب و سرعت انتقال، امکان انکار و توجیه و جبران را از مبلغان دینی سلب می کند . در چنین جوامعی رساندن پیام دین از ظرافت خاصی برخوردار است و رعایت مبانی و اصولی را می طلبد تاتبلیغ در بستری مسالمت آمیز و ارام صورت گیرد . پژوهش پیش رو نگاهی به مهمترین بایدها و نبایدها در چنین جامعه ای دارد ، اموری که رعایت آن تاثیر تبلیغ را ماندگار می کند ، از انجا که نخستین مبلغ اسلام یعنی رسول خدا (ص) در جامعه ای با گرایش های مختلف مبعوث شد سیره آن حضرت در زمینه تبلیغ وجذب مخاطبان در این نوشتار مورد تاکید قرا گرفته است .

حجاب و پوشش به عنوان امری فطری همواره از جمله موضوعات مهم و چالش برانگیز فرهنگی و اجتماعی در تمام جوامع می باشد. حجاب ضامن سلامتی فرد و جامعه است و عدم رعایت آن اثرات آسیب زایی بر اخلاق، باورها، فرهنگ و امنیت جامعه خواهد داشت. بواسطه گسترش مناسبات اقتصادی و اجتماعی و حضور فعال زن در عرصه های مختلف اجتماعی و همچنین بدلیل ورود ارزش های مدرن در جامعه شاهد تغییر نگرشها در حوزه پوشش می باشیم و از این رو پوشش نیز دچار دگرگونی شده و انگیزه ها و شیوه های گوناگون آن مورد چالش اساسی قرار گرفته است. پژوهش حاضر با اتخاذ یک رویکرد کیفی به بررسی موضوع حجاب می پردازد. نمونه ی آماری پژوهش شامل تعداد 30 نفر از دانشجویان دختر شاغل به تحصیل در دانشگاه آیت الله بروجردی (ره) می باشد که با استفاده از روش نمونه گیری هدفمند و نظری انتخاب شدند. برای جمع آوری داده ها از مصاحبه نیمه ساختار یافته استفاده شد و اطلاعات حاصل از آن با تکنیک تحلیل تماتیک مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.یافته های پژوهش حکایت از دلالت های ذهنی و معنایی مصاحبه شوندگان در انتخاب نوع پوشش (دلالت های دینی، حفاظ امنیتی، تنوع طلبانه، روان شناختی، پیروی از الزام های ساختاری و نفی الزام های ساختاری) دارد.