نشریه تاریخ اسلام در آینه اندیشه ها
سال دوازدهم شماره 1 (پیاپی 17، بهار و تابستان 1399)

شیعیان و هزاره‎ها در افغانستان از نگاه جمعیتی و مذهبی در اقلیت می‎باشند و به همین خاطر ستم‎های بسیاری در طول تاریخ از سوی حکومت‎های استبدادی برآنان وارد شده است. در تمام این زمان‎ها، علما و مرجعیت شیعه به عنوان رهبران دینی، در کنار مردم حضور فعال و تاثیر گذار داشتند. نقش آفرینی علما در تحولات سیاسی و اجتماعی، باعث شد که آن‎ها سخت‎ترین فشارها را تحمل کرده و بسیاری شان از سوی دولت‎های خود کامه قتل عام و یا در اسارت و زندان‎ها به شهادت رسیدند. نقش علما شیعی در سه دوره‎ی گذشته‎، انقلاب اسلامی و عصرجدید و پس از پیروزی مجاهدین در افغانستان، بسیار آشکار بوده است. در تمام این ادوار علما،کارنامه‎ی بس روشن و درخشانی را از خود برجای گذاشته‎اند. در این مقاله نقش علما و مرجعیت شیعه در تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه هزاره و شیعه، مورد بررسی قرار گرفته و کارویژه‎های آنان در جامعه در عرصه‎های مختلف نیز بیان گردیده است. حضور عالمان چون؛ آیت‎الله حجت، شهید سید اسماعیل بلخی، مرجع فقید آیت‎الله محقق کابلی، شهید عبدالعلی مزاری و ده‎ها عالم و اندیشمند دیگر در عرصه‎های سیاسی، اجتماعی، دینی و مذهبی چه در دوران معاصر و چه قبل از آن، فرهنگ شیعه را حفظ و هویت کتمان شده‎ی هزاره‎ها و شیعیان را احیا کردند.

یکی از نظام های مهم اجتماعی که در فرهنگ مردم اثرگزار است، نظام آموزشی است که علاوه بر انتقال میراث فرهنگی گذشته به نسل آینده، تغییرات مطلوبی را در شناخت، نگرش و در نهایت رفتار انسان ایجاد می کند. اولین نظام آموزشی بعد از ظهور اسلام در افغانستان، مکتب خانه های سنتی بودند که توسط عالمان دینی در مکانهای خاص مانند مساجد، حسینیه ها، منازل شخصی بر گزار می گردیدند، و به کودکان آموزش می دادند که بیشتر شامل قرآن کریم، بیان احکام و سواد خواندن و نوشتن می شد. براین اساس، مساله پژوهش پیش رو عبارت است از بررسی جایگاه و نقش مکتب خانه های سنتی در فرهنگ اسلامی شیعیان افغانستان. این مقاله با بهره بری از منابع تاریخی و بایسته‎های روش تاریخ پژوهی و نیز پژوهش پیمایشی از طریق مصاحبه با افراد کارشناس و خبره به این سوال پاسخ داده است که جایگاه و نقش مکتب خانه های سنتی در فرهنگ اسلامی شیعیان افغانستان چگونه بوده است؟ این تحقیق با بهره بری از منابع مکتوب و احیانا مصاحبه با افراد خبره در مقام گردآوری و روش تحلیلی- توصیفی در مقام داوری به سامان می‎رسد. به نظر می رسد که مکتب خانه های سنتی در فرهنگ اسلامی شیعیان افغانستان دارای نقش و جایگاهی خاص است.

فرهنگ و تمدنی که امروز در سرزمین اسلامی افغانستان وجود دارد حاصل تلاش نخبگان علمی و فکری است که با تلاش و جدیت فراوان برای نسل های امروزی به یادگار گذاشته است. این مقاله، با رویکرد تحلیلی و بررسی اسنادی، به واکاوی ابعاد و مولفه ها، ظرفیت‎ها و آسیب‎های تمدنی در افغانستان معاصر می پردازد. برای دستیابی به بالندگی تمدن و حفظ میراث باشکوه و نیز تداوم گسترش و شناساندن آن، مشارکت همگانی مردم مسلمان افغانستان و عزم جدی دولت اسلامی برای فراهم کردن بستر مناسب برای تقویت نیروهای کارآمد و تمدن ساز را می طلبد. طبق یافته های پژوهش‏ حاضر، قانون مداری، عدالت خواهی، عقلانیت، دانش گستری، تربیت نیروی ‏انسانی، آزادی خواهی، وحدت و یکپارچگی مردم افغانستان، آرامان گرایی می‏تواند موجب ماندگاری و شکل گیری تمدن نوین در افغانستان معاصر باشد.

تبیین مفاهیم اعم از لغوی و اصطلاحی و نیز نگاه گذرا به مولفه‎های تمدن اسلامی در گستره تاریخ مورد اهتمام تحقیق حاضر‎است. پویایی ماهیت اسلام، تجربه حاکمیت دینی عصر نبوی، شکل‎گیری تمدن عظیم اسلامی در مدینه النبیj آرمان‎گرایی و قانون‎مندی تمدن اسلامی، احساس ارزشمند به آموزه‎های اسلام و ارزش‎های دینی از مو ضوعاتی‎است که در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته، بازگشت حقیقی به قرآن و اقتدا به سیره رسول الله  و ایمه اطهار، الهام‎بخش شیعیان در احیای تمدن اسلامی بوده است. نقش موثری شیعیان در گسترش تمدن اسلامی به خصوص در زمینه‎ی توسعه‎ی علوم و معارف اسلامی از مباحث است که با عنایت به حجم و ظرفیت مقاله به صورت نسبتا مفصل به آن پرداخته شده، تمدن اسلامی در حقیقت، تمدنی که تجلی خلاقیت، عقلانیت و معنویت، ارزش و معرفت، اخلاق و قدرت، تعالی و قداست است.

به رغم اهمیت تحولات سیاسی شیعیان افغانستان در دوران معاصر متون و منابع مربوط به این دوران آنچه تاکنون شناسایی شده، هنوز به صورت انتقادی نشر نیافته است. تحقیق حاضر، با نام«باز تاب اوضاع سیاسی شیعیان افغانستان در آثار مورخان معاصر و نقد آن» در پاسخ به این پرسش شکل گرفته است که وضعیت سیاسی شیعیان در آثار تاریخی مورخان معاصر افغانستان چگونه انعکاس یافته و قابل نقد است؟ اهمیت این طرح ازآنجا ناشی می‎شود که شیعیان همواره در تاریخ افغانستان به خاطر تعصبات مذهبی، قومی و سمتی نادیده گرفته شده است و از سوی رفتارهای حاکمان مستبد و متعصب تاثیر زیادی در بروز اختلافات مذهبی، قومی و سمتی داشته که در تمام زوایای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی به صورت برجسته مشاهده می‎شود، که حتی تاریخ نگاران که به ادعای خودشان- هدف از نوشتن تاریخ بیان حقایق تاریخی است- بی نصیب نمانده و خیلی از مورخان منصف در بعض موارد نتوانسته به خاطر تعلقات مذهبی، قومی سمتی خود، واقعیت ها را آن گونه که هست بیان نماید

در طول تاریخ اسلام از میان شیعیان افغانستان فقها، دانشمندان و علمای برجسته بسیار برخاسته‎اند که با تصدی مرجعیت و زعامت دینی، موجب دین‎مداری، گسترش معارف و اخلاق اسلامی و فرهنگ اهل‎بیت‎ در جامعه اسلامی گردیده و خدمات قابل توجه علمی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی را به جامعه تشیع مخصوصا به جامعه شیعه افغانستان، ارایه داده‎اند‎. از آن جمله افرادی چون: ملا محمد کاظم آخوند هروی، سید محمد حسین مقدس بامیانی، میر علی احمد حجت کابلی، علامه مدرس افغانی، شیخ عیسی محقق خراسانی، شیخ قربانعلی محقق کابلی و شیخ اسحاق فیاض را می‎شود نام‎برد. این مجموعه فقیهان و عالمان بزرگ دیگری که در این مقاله به دلیل عدم فرصت کافی و طولانی شدن مقاله مورد بحث و بررسی قرار نگرفته است؛ فقیهانی هستند که تاریخ تطور مرجعیت دینی شیعیان افغانستان را شکل داده و عینیت بخشیده‎اند.