نشریه مطالعات و پژوهش های اداری
پیاپی 13 (بهار 1401)

پژوهش حاضر با سنجش وضع موجود طرح ها و برنامه های دانش محور بخش دولتی، درصدد تعیین و اولویت بندی شاخص ها و عوامل اثرگذار بر این نوع از نوآوری ها می باشد. از این رو؛ نخست با بررسی دقیق و بازخوانی مکرر برنامه ها، نظرات و نقدهای خبرگان در دو حوزه ستادی شرکت برق منطقه ای غرب و سازمان علوم پزشکی استان کرمانشاه، از طریق روش کیفی مرور سیستماتیک، مهم ترین عوامل زیربنایی اثرگذار داخلی و خارجی در تدوین این برنامه ها، شناسایی گردید و به هر کدام از عوامل، ضریب اهمیت تخصیص داده شد. با توجه به این نمرات، مهم ترین عوامل مقدماتی اثرگذار بر شکست و موفقیت این برنامه ها در قالب ابعاد سه گانه سرمایه فکری شناسایی شدند. در گام بعدی، شاخص های محوری حاصل از آزمون ناپارامتریک فریدمن بعد از مطلبوبیت سنجی از طریق طیف نانلی، وزن دهی و رتبه بندی نهایی شده اند. نتایج حاصله نشان داد که در مجموع 15 شاخص مستقیما بر مدیریت برنامه های حوزه دانشی سازمان موثر هستند که در 3 شاخه اصلی شاخص های سرمایه فکری؛ سرمایه انسانی، سرمایه ساختاری و سرمایه رابطه ای، جای دارند. مهم ترین شاخص شناسایی شده، شایستگی های محوری و پس از آن به ترتیب، عوامل زیرساخت ها، فرایندها و فرهنگ سازمانی می باشد. شناسایی این عوامل موجب تدوین راه کارهای موثر در مدیریت و برنامه ریزی تعالی سازمانی و بهبود بهره وری خواهد شد.
پژوهش حاضر با سنجش وضع موجود طرح ها و برنامه های دانش محور بخش دولتی، درصدد تعیین و اولویت بندی شاخص ها و عوامل اثرگذار بر این نوع از نوآوری ها می باشد. از این رو؛ نخست با بررسی دقیق و بازخوانی مکرر برنامه ها، نظرات و نقدهای خبرگان در دو حوزه ستادی شرکت برق منطقه ای غرب و سازمان علوم پزشکی استان کرمانشاه، از طریق روش کیفی مرور سیستماتیک، مهم ترین عوامل زیربنایی اثرگذار داخلی و خارجی در تدوین این برنامه ها، شناسایی گردید و به هر کدام از عوامل، ضریب اهمیت تخصیص داده شد. با توجه به این نمرات، مهم ترین عوامل مقدماتی اثرگذار بر شکست و موفقیت این برنامه ها در قالب ابعاد سه گانه سرمایه فکری شناسایی شدند. در گام بعدی، شاخص های محوری حاصل از آزمون ناپارامتریک فریدمن بعد از مطلبوبیت سنجی از طریق طیف نانلی، وزن دهی و رتبه بندی نهایی شده اند. نتایج حاصله نشان داد که در مجموع 15 شاخص مستقیما بر مدیریت برنامه های حوزه دانشی سازمان موثر هستند که در 3 شاخه اصلی شاخص های سرمایه فکری؛ سرمایه انسانی، سرمایه ساختاری و سرمایه رابطه ای، جای دارند. مهم ترین شاخص شناسایی شده، شایستگی های محوری و پس از آن به ترتیب، عوامل زیرساخت ها، فرایندها و فرهنگ سازمانی می باشد. شناسایی این عوامل موجب تدوین راه کارهای موثر در مدیریت و برنامه ریزی تعالی سازمانی و بهبود بهره وری خواهد شد.

مدیریت دانش در نظام اداری ایران موضوعی جدید و نوپا می باشد، از این رو هدف اصلی پژوهش حاضر تحلیل مدیریت دانش در پرتو اسناد بالادستی نظام اداری ایران بوده است. بدین منظور مضامین اولیه مدیریت دانش از متن اسناد بالادستی نظام اداری ایران شامل قانون اساسی، قانون مدیریت خدمات کشوری، سیاست های کلی نظام اداری، سند چشم نداز در افق 1404، سیاست های اقتصاد مقاومتی، سند جامع نقشه علمی و قانون برنامه های پنجم و ششم توسعه کشور مورد احصاء قرار گرفت و سپس داده های مشابه که دارای بارمعنایی نزدیکی بودند، در یک طبقه قرار گرفته و به هر یک از طبقات نیز مضامین پایه، سازمان دهنده و فراگیر تخصیص یافتند. پژوهش حاضر نوعی شیوه پژوهش کیفی بوده و با توجه به مسیله فراروی پژوهش از  راهبرد تحلیل مضمون استفاده گردید و از آنجایی که در صدد کشف مضامین مدیریت دانش در نظام اداری ایران بوده ایم، هدف پژوهش اکتشافی و شیوه گردآوری داده ها از طریق مطالعه و بررسی اسناد بوده است. طبق یافته های پژوهش، تعداد 12 مضمون پایه، 13 مضمون سازمان دهنده و 12 مضمون فراگیر مدیریت دانش در  نظام اداری ایران احصاء گردید.

این پژوهش با هدف ارزیابی سطح بلوغ مدیریت دانش و تدوین نقشه راه مدیریت دانش با هدف بهبود سطح مدیریت دانش در شرکت گاز استان البرز انجام شده است. جمع آوری داده ها در دو مرحله با استفاده از پرسشنامه و مصاحبه و تکمیل چک لیست منطبق بر مدل بلوغ مدیریت دانش انجام شد. در مرحله اول با استفاده از پرسشنامه های استاندارد تعریف شده در مدل سنجش بلوغ مدیریت دانش 37 و 58 سوال داده های کمی جمع آوری شد؛ تعداد نمونه آماری بر اساس مدل و با استفاده از فرمول کوکران برابر 87 محاسبه شد که با توزیع پرسشنامه به صورت تصادفی در بین کارکنان تعداد 91 پرسشنامه جمع آوری و مورد تحلیل قرار گرفت. پایایی پاسخ های دریافت شده از پرسشنامه ها بر اساس ضریب آلفای کرونباخ معادل 955/0 محاسبه گردید که این عدد مورد پذیرش است. در مرحله دوم برای تکمیل اطلاعات در زمینه معیارهای مدیریت دانش بر اساس چک لیست سنجش بلوغ مدیریت دانش با شش نفر از کارکنان و مدیران مصاحبه شد و چک لیست های مربوطه تکمیل و اطلاعات به دست آمده بر اساس مدل بلوغ مورد تحلیل قرار گرفت و وضعیت مدیریت دانش در هر یک از بعدهای 8 گانه مدیریت دانش تحلیل و جایگاه فعلی شرکت گاز استان البرز در بلوغ مدیریت دانش تعیین شد. تجزیه و تحلیل یافته ها نشان داد که شرکت گاز استان البرز در سطح 2 بلوغ مدیریت دانش قرار گرفته است. ازنظر هشت بعد سنجش بلوغ، معیار تکنولوژی و زیرساخت با امتیاز 05/3 بالاترین امتیاز، معیار مشارکت و فرهنگ با امتیاز 35/2 در رتبه دوم، معیار رهبری و حمایت با امتیاز 48/2 در رتبه سوم، معیار افراد و شایستگی ها با امتیاز 80/1 در رتبه چهارم، معیار ساختارهای دانش و فرم های دانشی با امتیاز 67/1 در رتبه پنجم و معیارهای "استراتژی و اهداف دانشی"، "فرآیندها و نقش ها و سازمان" و "محیط و شراکت ها" به ترتیب با امتیازهای 42/1، 38/1، 12/1 در رتبه های ششم تا هشتم قرار دارند. براساس داده های کیفی و نتایج حاصله اقدامات بهبود و نقشه راه مدیریت دانش در شرکت گاز استان البرز در بازه زمانی 5 ساله در چارچوب هر یک از ابعاد مدیریت دانش طراحی و هدف گذاری گردید. بر این اساس مهم ترین فرصت های بهبود در زمینه مدیریت دانش شامل نبود فرایند رسمی و نظام مند شناسایی، خلق، ذخیره، تسهیم و به کارگیری دانش در شرکت، نبود زیرساخت های یکپارچه در شناسایی دانش ها و توانمندی های کارکنان، مشاوران و پیمانکاران، نبود استراتژی مدون در زمینه مدیریت دانش و دانش و نبود سامانه مدون و متولی رسمی مستندسازی دانش و تجربیات در شرکت است.

حسب الزام "دستورالعمل مدیریت دانش در دستگاه های اجرایی" و "نظام نامه مدیریت دانش در دستگاه های اجرایی" در این کار مطالعاتی، پرسشنامه ای برای سنجش بلوغ مدیریت دانش با مبنا قراردادن مدل ارایه شده در این نظام نامه و با الگوگیری از پرسشنامه استاندارد موجود بهره وری آسیایی طراحی گردید. روایی صوری کیفی با کمک 20 نفر از اساتید و خبرگان این حوزه و روایی محتوایی آن با استفاده از نسبت روایی محتوا ارزیابی گردید. نتایج حاصل از محاسبه این نسبت با جدول لاوشه مقایسه و پرسش های طراحی شده با مقیاس کمتر از 0.42 حذف گردید. متعاقبا برای ارزیابی پایایی پرسشنامه از دو شیوه پایایی از بعد همسانی درونی و آزمون-آزمون مجدد (ضریب همبستگی درون طبقه ای) استفاده گردید. برای محاسبه ضریب همبستگی درون طبقه ای 50 نفر از کارکنان ستادی بانک مورد مطالعه به صورت تصادفی انتخاب گردیدند. محاسبه میزان 0.81 برای ضریب آلفای کرونباخ گویایی پایایی کلی پرسشنامه طراحی شده می باشد. میزان ضریب همبستگی درون طبقه ای نیز برای کل پرسشنامه 0.79 و برای هر بخش از معیارهای حد فاصل 0.71 لغایت 0.86 محاسبه گردید. در پایان پرسشنامه اولیه نهایی و با هدف ارزیابی اولیه سطح بلوغ و سنجش میزان آمادگی در نمونه آماری با حجم 500 نفر اجرایی شد. امتیاز کسب شده از ارزیابی نمونه مورد مطالعه گویای آن بود که بانک مورد مطالعه در مرحله یک از سطح بلوغ سازمان و وضعیت انفعالی مدیریت دانش قرار دارد. همچنین رتبه بندی معیارهای ارزیابی اجرای فرآیندهای دانشی در بانک مورد مطالعه با استفاده از آزمون فریدمن گویای ضرورت ارزیابی و بازنگری و بهسازی فرآیندهای مرتبط با اشاعه دانش می باشد.

در سازمان های پروژه محور که به صورت کارفرمایی عمل نموده و نقش ناظر عالی را دارا می باشند، انجام پروژه ها پس از شکست آن ها به شرکت ها و یا سازمان های دیگر (تامین کنندگان) محول می گردد، بدین لحاظ استفاده از دانش روز و همچنین ثبت و ضبط، مدیریت و بکارگیری تجارب به دست آمده از اجرای پروژه های پیشین چه از طریق کارفرما و چه حاصل از فعالیت تامین کنندگان می تواند نقش به سزایی در ارتقای کیفیت، کاهش هزینه ها و همچنین کاهش زمان و جلوگیری از دوباره کاری ها داشته باشد. در همین راستا در این مطالعه نسبت به بررسی و تعیین سطح بلوغ مدیریت دانش در تامین کنندگان شرکت برق منطقه ای اصفهان، براساس مدل ارزیابی سازمان بهره وری آسیایی همت گمارده شده است. بدین منظور در این پژوهش تعداد 22 تامین کننده با استفاده از پرسشنامه استاندارد شده سازمان بهره وری آسیا به روش میدانی و از طریق مخاطب قراردادن مدیران و کارشناسان آنها مورد ارزیابی قرار گرفته اند. نتایج به دست آمده در میان هفت بعد مدیریت دانش نشانگر آن است که بعد فناوری اطلاعات بالاترین امتیاز و ابعاد رهبری و منابع انسانی پایین ترین امتیاز را به دست آورده اند.

پروژه های مدیریت دانش، در اغلب سازمان ها پیاده سازی می شوند، شناخت عوامل موفقیت در پیاده سازی این سیستم از نیازهای اولیه هر سازمان است تا بتوان از این سیستم، به صورت یکپارچه و اثربخش استفاده نمود. این مقاله براساس یک تحقیق بنیادی بنا شده است که در ابتدا برای درک موضوع، مفاهیم مدیریت دانش، مطرح شده و باتوجه به چالش های پیش رو، راهکارهایی برای توسعه فرهنگ و تامین زیرساختارهای لازم برای موفقیت در پیاده سازی این سیستم ارایه شده است. این راهکارها در شرکت توزیع نیروی برق مشهد، به کارگرفته شده و نتایج مناسب آن در پایان بیان شده است.

امروزه دانش پرسنل به عنوان سرمایه اصلی یک سازمان محسوب می شود که می بایست این دانش با رویکرد خلق، انتشار و به کارگیری به طور منظم مدیریت شود. دلیل تاکید بر این ضرورت، تحمیل مستمر عوامل بیرونی و داخلی تاثیرگذار بر سازمانها است که باعث عدم ثبات و پایداری در شرایط محیطی گردیده است، در چنین شرایطی تصمیم گیری درست و به موقع مخصوصا برای سازمان های خدمت رسان که با محدودیت منابع همراه هستند بسیار مشکل و حایز اهمیت است. شرکت توزیع نیروی برق استان خراسان شمالی بنا به دلایل فوق و با درنظرگرفتن مزایای حاصل از مدیریت دانش، تصمیم به استقرار پروژه مدیریت دانش گرفت؛ ولی لازم بود برای برنامه ریزی و تدوین برنامه راهبری، موقعیت فعلی سازمان از لحاظ میزان آمادگی برای اجرا سنجیده می شد. بنابراین ارزیابی سازمان بر مبنای مدلAPO صورت پذیرفت و تاکنون این ارزیابی چهار بار انجام شده است.
در این مقاله ابتدا مدل APO تشریح می شود، سپس میزان آمادگی سازمان برای استقرار مدیریت دانش توسط پرسشنامه تعیین می گردد. یافته ها نشان داد، در سه ارزیابی اول سطح بلوغ شرکت "توسعه" بوده است، یعنی سازمان در زمینه مدیریت دانش در سطح خوب قرار دارد و بدان معنا است که سازمان نسبت به اینکه مدیریت دانش چیست و چه اهمیتی دارد، آگاه است و از آن استفاده می کند. باتوجه به انجام فعالیت های توسعه ای جهت رشد و استقرار مدیریت دانش، نتایج آخرین ارزیابی سطح "پالایش" است که مفهوم آن اجرای پیوسته مدیریت دانش در سازمان است.

مدیریت دانش عبارت است از گردآوری دانش، قابلیت های عقلانی و تجربیات افراد یک سازمان و ایجاد قابلیت بازیابی برای آنها به عنوان یک سرمایه سازمانی. تبدیل دانش غیررسمی، ذهنی و شخصی (ضمنی) به دانش ثبت شده رسمی (صریح)، یکی از اهداف کلیدی مدیریت دانش است که باعث کاهش ریسک از دست رفتن دانش با ارزش سازمان با ترک همکاری کارکنان و کاهش خطر از دست دادن حافظه شرکت به هنگام تعدیل نیروی انسانی می شود. مدیریت دانش با تسهیم دانش در سازمان و به حافظه سپردن دانش افراد در حافظه سازمانی می تواند کارکنانی دانشی بار آورد که پاسخگوی نیاز مراجعین خود باشد. مراجعینی که روز به روز آگاه تر می شوند و توقعات بالاتری از سازمان ها دارند.

یکی از نکات حایز اهمیت باتوجه به اثبات اهمیت مدیریت دانش در شرکت های بین المللی و پیشرو، در این مقاله موانع استقرار مدیریت دانش در شرکت توزیع شمال استان کرمان، شناسایی گردید و راهکارهایی برای پیاده سازی مدیریت دانش، پیشنهاد شد. بدین منظور با استفاده از مصاحبه های عمقی با افراد خبره و تجربه کارکنان مدیریت شرکت توزیع برق شمال استان کرمان به بررسی موانع استقرار و پیاده سازی مدیریت دانش پرداخته شده است. نتایج نشان داد که پیاده سازی مدیریت دانش در سازمان ها وابستگی فراوانی  به شرایط اختصاصی سازمان دارد..استقرار سیستم مدیریت دانش نمی تواند با تکیه صرف بر دانش های آکادمیک مدیریت دانش و یا آشنایی با تجارب پیاده سازی آن در سایر سازمان ها به موفقیت دست یابد و برای اثرگذاری مطلوب آن باید علاوه بر شناخت خصوصیات منحصر به فرد هر سازمان، به محدودیت ها و فرصت های پیشرو در تدوین راهبردهای دانشی و نیز ارتباطات میان واحدهای سازمانی واقف بود. بنا بر نتایج عوامل  انسانی به عنوان مهم ترین موانع استقرار مدیریت دانش شناخته شده اند که شامل عدم اعتماد نیروی انسانی، عدم آشنایی مدیران و کارکنان با مدیریت دانش و نبود فرهنگ مشارکت و کارگروهی در سازمان می باشند. از دیگر موانع نیز می توان به وجود ساختارهای سلسله مراتبی، عدم وجود زیرساخت های فناوری و تکنولوژیکی اشاره نمود اما  از سوی دیگر ورود ناگهانی یک تکنولوژی و فرآیند جدید، ممکن است همراه با ذوق فراوان،  تر س و یا ناامید ی باشد. به منظور رفع این عوامل و پیاد ه سازی مدیریت دانش در شرکت توزیع شمال استان کرمان راهکارهایی مانند تغییر دیدگاه نیروی انسانی، تعیین موضوعات دانشی توسط مدیران شرکت و ایجاد فرهنگ اشتراک گذاری دانش، الگوبرداری از سازمان های خصوصی و ایجاد زیرساخت های فناوری و تهیه و تدوین دستورالعمل و فرایند انتقال و مدیریت دانش پیشنهاد گردید.