مجله مطالعات و پژوهش های دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان
پیاپی 38 (پاییز 1383)

بلاغت در اسلام بیش از هزار سال تاریخ دارد.نظرات متفاوت و مختلف فیه در این فن بسیار ارائه شده است.سکاکی یکی از دگر اندیشانی است که بیش از همه به نو آوری و نقل آرای مخالف جمهور گرایش نشان داده است.در این مقاله به به بعضی از آنها اشاره شده و سعی شده ماهیت نظریه سکاکی به زبانی ساده بیان گردد.اگر دشواری در تبیین مطالب دیده شود، زاده ایجاز و نفس بحث علمی است. در این مقاله درباره تبعیه و مکنیه از دید جمهور سکاکی به نحو ایجاد سخن رفته است.

سخن از هدهد در سوره نمل که مفصل ترین بخش آن مختص سلیمان نبی است،در آیات 15تا44 آمده است.ابتدا چنین ذکر می گردد که که خداوند داوود و سلیمان را دانش آموخت و آنها هر دو می گویند:سپاس خدای را که ما را بر بسیاری از بندگان مؤمنش برتری داد.سلیمان خطاب بر مردمان تصریح می کند که ما را زبان پرندگان آموخته اند.سلیمان پس از جمع آوری لشگریانش از انس و جن و پرندگان،چون بر وادی موران می رسد،در خیل پرندگان هدهد را نمی یابد. از سر خشم می گوید او را عذابی شدید خواهم کرد،مگر آنکه دلیلی موجه ارائه دهد.پس بی درنگ هدهد حاضر می شودو به سلیمان میگوید من میدانم آنچه تو نمی دانی:تو را خبری مهم از سبا آورده ام که از آن آگاهی نداری. ملکه ای در آن دیار دیدم،دارای تختی عظیم. او و قومش به جای خدا سجده بر خورشیید زنند. شیطان زینت بخش کردارشان است و گمراه کننده آنان از راه راست...سلیمان به منظور اطمینان از راستگویی هدهد او را مامور رساندن نامه ای به ملکه سبا می کند تا واکنش او را بررسی کند.

دیوان ادیب صابر تاکنون دوبار در ایران به چاپ رسیده است.بار اول در سال1334 کلاله خاور به کوشش علی قویم آن را چاپ کرد.این چاپ غلط بسیارپر غلط و نابسامان است و مشخص نیست که ایشان چه نسخه ای از چه قرنی را در دست داشته اند.چاپ دوم در سال 1343 به همت محمد علی ناصح صورت گرفت.متن دیوار درست عین نسخه خطی است که در دسترس علامه قزوینی بوده و متعلق به سال 714 ه.ق است.
در سال 1380 هم آقای احمد عبدالله در شهر ترمذ ازبکستان،دیوان چاپی قویم را اساس قرار داده است و چاپ دیگری پر از غلط نشر داده است.
در این مقاله سعی شده است به ضرورت تصحیح مجدد دیوان این شاعر با دلایل و شواهد کافی پرداخته شود و اشتباه های نساخ در تصحیح دیوان با مقابله با نسخه های جدیدی که در دست نگارنده است،تصحیح کردد.

بدون تردیدمهمترین نظام فکری بشر که امروز مورد قبول اکثریت قریب به اتفاق جوامع بشری است"نظام تفکر توحیدی"است.
در این مقاله بن مایه تفکر توحیدی زرتشت از خلال "گاثاها" یا سرودهای دینی او تحلیل شده و به مناسبت از "وداها"اندیشه فلاسفه یونان و متفکران هندی و سپس جریانهای سیاسی و دینی عصر ساسانی یاد شده است.
در این گفتار بازتاب اندیشه توحیدی زرتشت در اندیشه دو فیلسوف متفکر ایرانی یعنی فارابی و سهروردی و تشکیل هرم فلسفی سهروردی تبیین گردیده است.

جمال الدین عبد الرزاق اصفهانی از شاعران بزرگ قرن ششم هجری است.بیشتر اشعار جمال الدین در مدح ستایش امرا و بزرگان عصر اوست.بدین جهت به عنوان شاعری مداح و قصیده سرا شناخته شده است،اما تامل و ژرف نگری در شکواییه های متعدد جمال الدین که در انتقاد از اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی و فرهنگی عصر خود سروده و همچنین قصایدی که در حکمت و موعظه به نظم درآورده نشان دهنده جهان بینی خاصی است که وی را از زمره شاعران مداح و درباری دور می کنند.در این جهان بینی زهد و اعتراض از دنیا،اعتزال،انقطاع از خلق،قناعت،تجرید،توکل و رسیدن به مرگ ارادی و اختیاری بسیار مهم شمرده می شود و عناصر اصلی این جهان بینی را تشکیل می دهد.
این وع جهان بینی را که با رقه هایی از یک بینش عرفانی در آن به چشم می خورد و بسیار شبیه به جهان بینی عرفانی زاهدانه و عابدانه نظامی گنجه ای است می توان نتیجه نابسامانی اوضاع اجتماعی و سیاسی قرن ششم،تنفر و انزجار شاعر از وضعیت بد اجتماعی و اخلاقی عصر خود،و واکنش منفی و عصیانگرانه او نسبت به چنین اوضاع و احوالی دانست.

حکیمان و اندیشمندان گیتی از دیرباز درباره انگیزه ها و نتایج خنده که از ویژگی های نوع انسان است،با یکدیگر همداستان نبوده اند.
اگر حکیم ناصرخسرو قبادیانی سخنسرای نامدار قرن پنجم هجری آن را بر خاسته از بی خردی و در نتیجه زیانبار دانسته است واگر بودلر شاعر بزرگ قرن نوزدهم فرانسه پس از گذشت قرنها نظیر سخنان ناصرخسرو را تکرار می کند،اندیشمندان بسیار دیگری برای خنده فایده های تربیتی و اخلاقی قائل اند.نگارنده کوشیده است در این مقاله با یادآوری جایگاه بلندی که هنر ایجاد خنده در گستره ادبیات دارد نیز با بررسی نظریات بعضی از دانشمندان درباره خنده پاسخ مناسبی برای این پرسش بیاید که آیا به راستی آنچنان که ناصر خسرو می گوید خنده از بی خردی و به کلی نارواست؟

هرفعل دارای ویژگی های زمان،شخص،وجه،نمود و جهت است.هریک از این ویژگی ها نشانه های صوری و معنایی مشخصی دارند که ماهیت و عملکرد آنها را تبیین می کند شناسه فعل دلالت بر شخص و شمارفعل دارد و بن فعل دلالت بر کار و زمان آن.وجه فعل دلالت برتلقی گوینده از مسلم و نامسلم بودن یا امری بودن و نبودن فعل می نمایند؛این دلالت به واسطه عواملی است که در فعل و جمله قرار دارد.بعضی از این عوامل صوری و بعضی معنایی است و در دستور زبان به عنوان نشانه های صوری و معنایی وجود فعل نامیده شده اند.لازم به ذکر است که نشانه های صوری وجه فعل اندک است و همیشه از ظاهر فعل نمی توان وجه آن را تعیین کرد،لذا معنای فعل و نشانه های دیگری در جمله مانند همراهی کلمات وجهی با فعل اصلی در شناخت وجه فعل کمک می کند(9/ص93).
شناخت وجه منوط به شناسایی افعال و معانی آنها و همچنین شناسایی عوامل موثر بر آنهاست برای نمونه افعال:"می روی،بروی،برو"دارای نشانه هایی صوری خاصی("می"و"ب "در اول و"ی"در آخر و نداشتن شناسه)است و به ترتیب اخباری،التزامی و امری نامیده شده اند، ولی جمله"شاید آمد"در فعل "آمد"نشانه التزامی نیست، اما قید"شاید"بر آن تاثیر گذاشته و وجه آن را به التزامی تبدیل تبدیل کرده است.
برای رسیدن به شناختی نسبتا درست از وجه فعل باید عوامل صوری و معنایی آن شناخته شود و بر اساس آن عوامل تعریف وجه ارائه شده گوناگون است؛صاحب نظران وجه را فعل،جنبه ای از فعل،ساختهایی از فعل،شیوهای از استعمال فعل،تلقی گوینده نسبت به طرز اجرای فعل و... تعریف کرده اند. در این پژوهش، ماهیت وجه التزامی در دستو ر زبان فارسی بررسی می شود.

نوشتار حاضر بررسی کوتاهی است از موضوع وحدت ادیان،کثرت گرایی دینی در نظر عارفان مسلمانان به ویژه حافظ شیرازی و ابن فارض مصری.این موضوع در روزگار حاضر اهمیت زیادی یافته است؛در این مقال نیز پاره ای از چشم اندازهای جدید با دیدگاه های قدیم مورد بررسی قرار گرفته است.
بی آنکه این بزرگان را از مقاطع تاریخی خویش جدا کنیم و درظرف امروز و اندیشه های جهان مدرن مورد بحث قرار دهیم،نشان داده ایم که چون عرفا به ادیان و مذاهب نگاهی باطنی داشته اند و به سبب آنکه مذاهب و فرقه های مختلف را جلوه های اسماء و صفات الهی به حساب آورده اند،از نزاع ها و تعصبات فرقه ای فراتر رفته اند.علاوه براین در این نوشتار نگاه حافظ و ابن فارس به گناه مورد بررسی قرار گرفته و تفاوت دیدگاه آن دو تبیین شده است.نگاه حافظ به گناه مثل موارد بسیار دیگر هم عرفانی و هم اجتماعی است و علاوه بر اینکه پاره ای از گناهان را جبری می داند،در گناهان به نوعی طبقه بندی میرسد،ولی ابن فارض گناه را هم در مقام عشق و عاشقی تفسیر می کند و مبنای پرهیز از آن و اقبال بدان را از نظر محبوب می داند.حافظ به عنوان عارفی هنرمند و متفکری زندگی شناس مورد بحث قرار گرفته و ابن فارض به صورت سالگی مستغرق در عشق الهی،ولی هر دو دلبرده محبت و طالب مشاهده زیبایی محبوب.

یکی ازمباحثی که مولانا جلال الدین محمد بلخی،عارف وشاعر قرن هفتم،در اثرارزنده خویش، مثنوی معنوی، بدان عنایت داشته واز منظرهای گوناگون آن را مورد توجه قرار داده قرآن مجید وتعلیمات اخلاقی، عرفانی و اجتماعی آن است.
نگارنده در این نوشتاربه واکاوی وبررسی بخشهایی ازمثنوی که به معروفی این کتاب آسمانی اختصاص دارد و عارف دل سوخته بلخ در خلال آن به فرازهای همچون:وصف قرآن،تمسک به قرآن،تدبر در قرآن،طاعنان قرآن، قرآن ومنافقان،قرآن و کوردلان، تصویر شیطان در قرآن،مفسران قرآن و پیامهای قرآن شامل:امتحان،بشارت، انذار، امر،نهی،تجلیل،تحریض،تحقیر اشاره کرد و با استناد به آن، اندیشه های بلند خویش را درموضوعات مختلف بیان داشته، پرداخته است.

قصد در این مقاله قهرمان پروری و آرمانخواهی نیست،زیرا آنچه بر ما ایرانیان گذشته به طور عمده حاصل این شیوه برخورد بوده است! کیست که نداند قهرمان سازی در طول تاریخ این سرزمین به خصوص در دوره خلافت عباسیان و همزمان با جنبش های آزادیخواهانه ایرانیان در سده های نخستین برای رهایی از قیومت حکام بغداد،نوعی بیان آرزوها و گریز از خود بوده و چه لطمه ها و صدمه ها که ملت ایران بر سر این مرام ندیده و نخورده است.
به یاد آورید احوال و سرنوشت سرداران ایرانی را در عهده بنی عباس، همچون ابومسلم خراسانی که چگونه در نهایت دشمن پرور شدند و خود به دست دشمن خودپروردند به قتل رسیدند! به قول سعدی: کس نیاموخت علم تیر از من که مرا عاقبت نشانه نکرد بنابراین در این مقاله مقصد شرح،توصیف،تحلیل و خصوصیات و اوصاف انسانی والا و برتر در یک حماسه جاودان و جهانی یعنی رستم جهان پهلوانان و فرمانروای نیمروز(سیستان) در شاهنامه فردوسی است،نه قهرمان سازی و قهرمان پروری.
به حکایت حکیم طوس او قبل از اینکه پهلوان جنگها و حماسه ها باشد،موبدی خردمند،خردورز و خداجو است و فردوسی بزرگ نکته ها و اشارات بدیعی از فرزانگی ها، مهرورزی ها، و صلح جویی های او دارد. رستم آن گونه که در شاهنامه توصیف شده،مظهر و مجلای یک پهلوان بلکه انسانی کامل و آرمانی در ایران باستان است.در یک کلام،این ابرمرد؛ تجسم اندیشه و آرزوی پیشینیان ماست.