نشریه قرآنی کوثر
پیاپی 72 (پاییز 1401)

قرآن در سیر تربیت اعتقادی به معرفی الگوها پرداخته است. با بررسی آیات می‌توان «عباد الرحمن» را از جمله معرف‌های مطلوب تربیت اعتقادی قرآن دانست. قرآن در سیر تربیت اعتقادی به طرح نگرش، بینش و رفتار موحدانه و مومنانه عبادالرحمن پرداخته است. قرآن«عبادالرحمن» را اهل بینش توحیدی می داند. بررسی مدبرانه بینش، نگرش ورفتار« عبادالرحمن » در قرآن موجب آشنایی با هدف قرآن که هدایت و ارشاد در جهت تربیت انسان کامل است می شود. این پژوهش با استفاده از روش تحلیلی و توصیفی و به منظور بررسی الگوی های تربیت اعتقادی در قرآن انجام شده است. مطالعات تفسیری حکایت از آن دارد که تربیت اعتقادی از مهم ترین و اساسی ترین ابعاد تربیت دینی و پایه و زیربنای آن به حساب می آید و در قرآن و روایات بسیار مورد توجه قرار گرفته است. قرآن که کتاب هدایت و تربیت است، برای تربیت اعتقادی انسان ها از الگوی« عبادالرحمن » در سه بعد بینش، گرایش و رفتار استفاده کرده است. مولفه‌های تشکیل دهنده این الگو به ترتیب بینش ونگرش توحیدی عباد الرحمن شامل تحقیق وتفکر در آیات الهی، ایمان وخوف از خدا و خوف از عذاب الهی، تهذیب وتزکیه از شرک،گرایش توحیدی عباد الرحمن شامل مهر ومحبت به خانواده، توجه به تربیت اولاد و فرزندان، انفاق واحسان، ترک افراط و تفریط در مسایل مختلف زندگی، تکریم دیگران و احترام به خون افراد بی گناه،رفتار توحیدی عباد الرحمن شامل تواضع و فروتنی، مدارا ونرمخویی، حلم وصبر، تهجد وشب زنده داری، ترک بی عفتی و آلوده نشدن به زنا، حاضر نشدن در مجالس آلوده و باطل، پرهیز از کارهای لغو و بیهوده، اسوه و الگوی دیگران بودن در این الگو، هریک از سه بعد بینش، گرایش و رفتار با یکدیگر ارتباط تنگاتنگ دارند که در تربیت اعتقادی باید همه با هم در نظر گرفته شوند تا الگوی تربیت اعتقادی مطلوب شکل بگیرد.

تاثیرگذاری علوم شناختی بر ارتباطات انسانی و راهکارهای تربیتی دین با توجه به این علوم برای تصحیح و حل چالش های ارتباطی بین انسان ها در دوره کنونی مسیله بسیار مهم و اساسی است که می توان به تغییر سرنوشت ملت ها نیز منجر شود در دوره‌ای که عصر ارتباطات نام نهاده شده است انسان بیش از پیش به اهمیت علوم شناختی پی برده است و پژوهشگران عرصه علوم شناختی روانشناسان جامعه‌شناسان فلاسفه و متخصصان مغز و اعصاب با توجه نمودن به توانمندی‌های انسان در حوزه فکر و اندیشه توانسته‌اند دولت ها و گروه های سیاسی و اجتماعی فعالان حوزه علوم شناختی و طراحان و برنامه ریزان عصر کنونی را به این نکته رهنمون سازند که با تسلط بر علوم شناختی میتوان زیرساختی معتدل و قوی مرا برای فکر و اندیشه خود آماده ساخته و زمینه ساز تسلط بر دیگران نیز شد.

مسیله این پژوهش بررسی تحلیلی راهبردها و راهکارهای انس ماندگار کودکان و نوجوانان با قرآن و بررسی آسیب‌ها و موانع انس حقیقی با قرآن است. یافتن راه‌هایی برای ایجاد انس ماندگار کودکان، نوجوانان و جوانان با قرآن از ضرورت‌های نظام تعلیم‌وتربیت است. اگرچه راهبردها و راهکارهای انس حقیقی کودکان و نوجوانان با قرآن در آیات و روایات و توصیه‌های عالمان مسلمان آمده است؛ اما عملیاتی کردن انس با قرآن، هنری است که تنها از عهده مربیانی برمی‌آید که از نظام تعلیم‌وتربیت قرآنی و روان‌شناسی یادگیری مطلع بوده و از روش‌های هنری در ایجاد انس با قرآن آگاهی داشته وبر اهمیت ایجاد انس با قرآن در کودکان و نوجوانان واقف باشند. دست آورد این پژوهش ارایه راهکارهایی هدفمند و زمانبدی شده برای گذر از مرحله آشنایی، انس و قرایت قرآن به مراحل فهم، به‌کارگیری، تمرین و آموزش عملی آموزه‌های قرآن در همه ابعاد زندگی است. انس با قرآن یعنی آموختن قرآن، حفظ قرآن، فهم قرآن و عمل به قرآن. اما این زنجیره هنوز کامل نیست؛ زیرا کمال انس با قرآن زمانی حاصل می‌شود که موجب تغییر رفتار شود. بدان صورت که شخص و به‌تبع آن جامعه به آرامشی معنوی دست یابند و از دغدغه‌هایی که گریبان‌گیر افراد یا جامعه غیردینی است برهند.

ضرورت مخاطب شناسی کودک و نوجوان و ارایه بهترین مطلوب‌ترین شیوه‌های جذاب، کارآمد، نوین و تاثیرگذار در نظام تعلیم و تربیت قرآنی موجب شد تا کارگروه اندیشه‌ورزان قرآن‌پژوه استان اصفهان در گام دوم نظام مقدس جمهوری اسلامی به موضوع بررسی "بهترین و مطلوب‌ترین شیوه‌های موثر در نظام تعلیم و تربیت قرآنی با رویکرد به مخاطب کودک و نوجوان بپردازد.نتایج مطالعات و کنفرانس‌های اندیشه‌ورزان در این نشست به الگوهای تدریس، روانشناسی تربیت، روانشناسی رشد و یادگیری، رفتارشناسی کودک و نوجوان، الگوسازی رفتاری، ادبیات تغییر و تحول قرآنی در کودکان و نوجوانان، ایجاد شبکه‌سازی تربیت قرآنی و بهره‌گیری از شیوه‌های قصه‌گویی، بازی، نمایش، شعر و هنرهای تجسمی و بازتعریف نقش خانواده‌ها، موسسات و دستگاه‌های حاکمیتی در نظام تعلیم و تربیت قرآنی، بازتعریف نقشه راه و برنامه جامع تعلیم و تربیت قرآنی و غنی‌سازی برنامه‌های تعلیمی و تربیتی حوزه قرآن و عترت به‌خصوص مرتبط با مخاطب کودک و نوجوان پرداخته‌شده است.

خداوند متعال انسان را مختار خلق کرده است تا بتواند با اختیار خویش مسیر کمال را یافته و با طی آن به سعادت دنیا و آخرت نایل آید. برای نیل به این منظور، لوازم لازم برای کشف حقیقت و تشخیص حق از باطل برای انسان فراهم گشته است. برخی از این لوازم در خارج از نهاد انسان قرار داده شده است.از لوازم خارجی که می تواند رهنمای انسان باشد، نظم حاکم بر طبیعت است و برخی از این لوازم در وجود و نهاد وی تعبیه شده است و بطور مستقیم و بدون هیچ واسطه ای مسیر کمال را به انسان نشان می دهد. این نیروی درونی، فطرت است. هر انسانی از این نیرو بهره مند بوده و در جایی که هیچ عامل دیگری نتواند انسان را هدایت نماید، این نیرو خود نمایی می کند.
این مقاله درصدد است تا با یان معنای فطرت در قرآن و تفاسیر،به بررسی اهمیت و جایگاه آن پرداخته، نقش فطرت را در پذیرش عقاید روشن سازد، وبه نمونه هایی از آیات قرآنی که درصدد بیان و اثبات توحید و معاد از طریق فطرت است، بپردازد.

پژوهش حاضر باهدف بررسی اثربخشی آموزش برنامه ایمن‌سازی تربیتی – اجتماعی با رویکرد مفاهیم قرآنی برآشفتگی روان‌شناختی و خودپنداره تحصیلی دانش‏آموزان دختر متوسطه اول اجرا شد. جامعه آماری این پژوهش را تمامی دختران مقطع متوسطه اول شهرستان شهرکرد در سال تحصیلی 1400-1401 تشکیل دادند. نمونه آماری پژوهش شامل 30 دانش‌آموز دختر مقطع متوسطه اول بود که از آن تعداد، 15 نفر در گروه آزمایش و 15 نفر در گروه کنترل قرار گرفتند. انتخاب نمونه‌ها به روش نمونه‌گیری در دسترس انجام شد. گروه آزمایش طی 12 جلسه 75 دقیقه‌ای تحت آموزش برنامه ایمن‌سازی تربیتی و اجتماعی با رویکرد مفاهیم قرآنی قرار گرفتند. برای تعیین اثربخشی آزمایش‌های انجام شده بر روی نمونه‌ها در قبل و بعد از آزمایش از پرسش‌نامه آشفتگی روان‌شناختی کسلر و همکاران(2002) و پرسش‌نامه خودپنداره‌ی تحصیلی یسن چن(2006) استفاده شده است. برای تحلیل داده‌ها از روش تحلیل کواریانس استفاده شد. نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل آماری نشان داد که آموزش برنامه ایمن‌سازی تربیتی و اجتماعی با رویکرد مفاهیم قرآنی باعث کاهش آشفتگی روان‌شناختی و افزایش خودپنداره تحصیلی دانش‏آموزان دختر متوسطه اول می‌گردد.

بهبود عملکرد انسان و نیل به‌سوی اهدافش زمانی امکان پذیر است که تصمیمات و انتخاب های وی مبتنی بر انتخاب-های نیکو و چه‌بسا بهترین انتخاب باشد، و بدین‌صورت است که انسان می‌تواند بهترین سرنوشت را برای خود رقم زند. مقوله ی"انتخاب"، مسیله ای است که هم در علم روانشناسی و هم در علوم اسلامی مبحث گسترده ای را توام با مبانی خاص، به خود اختصاص داده است؛ به‌طورکلی مسیله‌ی انتخاب و تصمیم‌گیری، در دو بخش عمده‌ی"مواضع اختیار گرایی در انتخاب‌گری" و"مراحل تصمیم گیری"قابل تقسیم بندی و بررسی است؛"مواضع اختیار گرایی در انتخاب‌گری" به حوزه ی اختیار انسان و تبیین چهارچوب های آن در بحث انتخاب و گزینش های انسان پرداخته که روانشناسان در دو بخش"روانشناسی جدید" و"روانشناسی قدیم"، مبانی جداگانه‌ای را برای آن مطرح کرده‌اند. گستردگی این مقوله در علم روانشناسی و راه یافتن به زندگی انسانی تا جایی است که بایستی مبانی مطرح از سوی این علم، همسویی با مبانی بیان‌شده در قرآن و روایات شریفه، که شامل کامل‌ترین وبرترین راهبردهای زندگی انسان است، داشته و مورد تایید آن بوده باشد. تحقیق حاضر به دنبال این بوده تا نخست با بهره گیری از آیات شریفه ی قرآن کریم و روایات معصومین(ع)،"مبانی انتخاب" مطرح در علوم اسلامی را برداشت نموده و در طی یک مقایسه ی تطبیقی با مبانی مطرح در علم روانشناسی، به شباهت ها و افتراقات میان این دو حوزه بپردازد، و درنهایت، اصول و مبانی"انتخاب" مورد تایید آموزه‌های اسلامی را برداشت نموده، تا انسان در این راستا بتواند با بهره گیری از این مبانی یادشده، در تمامی گزینش ها و انتخاب های زندگی خود، انتخابی شایسته و چه بسا،"بهترین انتخاب" را داشته باشد. این پژوهش به روش کتابخانه ای و از نوع توصیفی تحلیلی می باشد. در مقام قیاس، در حوزه‌ی"مبانی انتخاب"مطرح‌شده میان قرآن کریم و روایات شریفه، و نیز علوم تربیتی و روانشناسی، نتایج حاکی از آن است که میزان اشتراک در آموزه‌های قرآن کریم و روایات شریفه با مبانی انتخاب‌گری در حوزه‌ی "روانشناسی جدید" بسیار بوده، درحالی‌که افتراقات چشمگیری میان این آموزه‌ها و حوزه‌ی"روانشناسی سنتی(قدیم)" وجود دارد. بررسی در باب بخش دوم(مراحل تصمیم‌گیری) نیز نشان داده است که مراحل حل مسیله و انتخاب گری مورد تایید و بیان روانشناسان، با مراحل انتخاب‌گری به‌دست‌آمده از آیه‌ی شریفه‌ی 159 سوره آل‌عمران، غالبا منطبق بر هم بوده و درجاهایی همپوشانی داشته‌اند.