فصلنامه تحقیقات کلامی
پیاپی 37 (تابستان 1401)

از میان اصول سه گانه جهان بینی، اصل توحید از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در واقع هدف غایی از آفرینش انسان توسط خداوند، توحید است؛ همچنین بر اساس آموزه های اسلام، دعا برترین عبادت و خالص ترین اظهار توحید است. در میان ایمه (ع)، بیشترین دعاها از امام چهارم شیعیان، حضرت امام سجاد (ع) نقل شده  و ایشان با توجه به شرایط زمانی و مکانی دوران زندگی خود، بسیاری از مسایل اعتقادی اساسی شیعه، از جمله توحید را در قالب دعا بیان فرموده اند.در این تحقیق، بر مبنای مسیله پژوهی و با استفاده از روش های تحقیق توصیفی و تحلیلی، محتوای «صحیفه سجادیه» با توجه به «قواعد کلامی توحیدی» در حوزه «معرفت ذات الهی»، باهدف پیداکردن مهم ترین قواعد کلامی توحیدی در این حوزه، مورد تحلیل قرارگرفته است.بر اساس یافته های تحقیق، با توجه به ادله نقلی موجود در «صحیفه سجادیه»، قواعد «نفی قیاس» و «تباین» به عنوان مهم ترین «قواعد کلامی توحیدی» در حوزه «معرفت ذات الهی»، از «صحیفه سجادیه» استخراج گردید.

محمد ارکون به دلیل تاکید دوچندانش بر اهمیت به کارگیری روش های نوین پژوهشی برای فهم متون اسلامی و رویارویی  نقادانه اش با روش های کشف متن و فهم آن و ارایه خوانشی جدید از متن و تفسیر قرآن، از بارزترین نمایندگان جریان نوگرا است. وی روش پژوهشی خود در متون دینی را اسلام شناسی تطبیقی نام گذاشته است که در آن متون اسلامی به ویژه قرآن از منظر علوم انسانی مورد مطالعه قرار می گیرند؛ از آن جا که روش ارکون به جای ابتنای بر اصول روش شناسی، بر پیش فرض های اومانیسمی مبتنی است و از این منظر، ماهیت دین گریزانه دارد، پژوهش حاضر بر آن شد تا با روش توصیفی تحلیلی، نظریه وی را مورد ارزیابی قرار دهد. مولفه هایی که ارکون در این نظریه ارایه می کند، از این قرار است: وحی سخنی آزاد، ناگهانی و مبتنی بر تجربه نبوی است؛ بین اصل قرآن و متن آن تفکیک باید کرد؛ بنابراین، بخشی از متن قرآن که مشتمل بر گزاره های جزم اندیشانه و خیالین است، غیر اصیل اند و بخش اصیل قرآن نیز به رغم وحی بودن -به معنایی که ذکر شد- لازم است به صورت آزادانه و بر پایه پیش فرض های مفسر مورد توجه قرار گیرد، نه براساس قصد و نیت خداوند؛ دیدگاه هایی فوق، مستلزم آن است که قرآن، طبق برنامه معینی از سوی خداوند برای هدایت بشر نازل نشده باشد؛ محتوای قرآن، جنبه متخیلانه و اسطوره ای داشته باشد؛ معیار تفسیر قرآن، نه قصد خداوند، بلکه پیش فرض های مفسر باشد.

یکی از باورهای اصیل اسلامی که در سده اخیر هر گروه به مذاق خویش با آن به تعامل برخواسته، مساله تقیه است. پژوهش حاضر به بررسی سه قرایت از مفهوم تقیه در عصر حاضر پرداخته و میزان هم خوانی و پایبندی آن ها را با کتاب و سنت به بحث و نظر نشسته است. رویکرد إنکاری از سوی برخی اندیشمندان عامه و اختصاص تقیه به شیعه؛ انحراف و تحریف در قالب انقضاء زمان تقیه و این همانی تقیه با وحدت نیز از سوی برخی امامی مذهبان سه خوانش جدیدی هستند که مورد بحث در این نوشتار هستند. بنابر تحقیق صورت گرفته هر سه نظریه یاد شده با آیات قرآن و روایات و عقل سلیم مخالف بوده و نمی توان چنین ادعایی را بر معارف دین تحمیل کرد. از این رو عمل به تقیه جواز شرعی داشته و تکلیف امامی مذهبان را تا عصر ظهور آن هم بدون کوتاه آمدن از اهم اعتقادات شیعی ثابت می داند.

پتریک گریم از جمله ی ناخداباوران معاصر است که تلاش می کند بر مبنای ناسازگاری صفت علم الهی، ناخداباوری را اثبات کند. مدعای گریم این است که مفهوم خدای عالم مطلق، دارای ناسازگاری درونی است و لذا هرگز معقول نیست به خدای عالم مطلق باور داشته باشیم. مهم ترین دلایلی که وی برای اثبات محال بودن علم مطلق ارایه می کند بدین شرحند: الف: برای هر کسی جز فرد تجربه کننده (حتی خداوند) محال است که به معرفت های مهارتی علم داشته باشد. ب: برای خداوند محال است که به برخی صفات ناقص انسانی علم داشته باشد. ج: علم خداوند به عبارات ایندکسیکال (عباراتی که مرجع آن ها در چهارچوب های مختلف، متفاوت می شود) محال است. د: بر مبنای قانون کانتور، علم مطلق الهی محال است. ه: بر مبنای پارادوکس دروغگو، علم مطلق الهی محال است. در این مقاله، ضمن تبیین دیدگاه گریم، مدعا و دلایل وی نقد شده و اثبات می شود که هیچ گونه ناسازگاری در صفت علم الهی وجود ندارد.

مهمترین جنبه دفاعی علم کلام، پاسخ به شبهات اعتقادی است. قرآن کریم به عنوان اساسی ترین منبع اسلامی، به شبهات اعتقادی پاسخ داده و بخشی از کارکرد آن، معطوف به این موضوع است. در این نوشتار، ضمن بیان شاخصه های پاسخ گویی موفق به شبهات و سوالات، نحوه به کارگیری آنها توسط قرآن در پاسخ به شبهات اعتقادی را مورد بررسی و تحلیل قرار خواهیم داد. این بررسی می تواند، مدل و تصویر روشنی از جهت گیری های کلی قرآن در این زمینه ارایه دهد. اقناع کامل مخاطب با ابزارهای مشروع و صحیح، اهتمام به هدایت و ایجاد زمینه و فرصت اصلاح، توجه به مخاطب و در نظرگرفتن شرایط و خصوصیات او، استحکام و اتقان در عین ساده و روان بودن پاسخ ها، تکیه بر دلیل و برهان و ارایه پاسخ در فضایی آرام و به دور از تشنج، مهمترین شاخصه هایی است که توسط قرآن، در پاسخ به شبهات اعتقادی به نحو دقیق و کامل به کارگرفته شده است. شاخصه های فوق، با اهداف و انتظارات قرآن از پاسخ به شبهات همسو بوده و در شکل گیری و انتخاب روش و محتوای پاسخ، نقش تعیین کننده ای دارند.

در شماری از روایات آمده است که فقط امام (ع) غسل امام پیشین را انجام می دهد. فرقه واقفیه از این روایات برای القای شبهه در امامت امام رضا (ع) استفاده کرده اند؛ چرا که ایشان در هنگام غسل پدر، در شهری بسیار دور بوده و به طور طبیعی امکان حضور نداشتند. باید توجه داشت که اشکال هایی از درون این روایات نسبت به دلالت آن ها بر نشانه امامت وجود دارد. این مقاله، با توجه به وجود این تردیدها در درون روایات غسل امام، به سراغ احادیثی رفته است که از یک سو، تردیدی در دلالت آن ها بر نشانه امامت نیست و از سویی دیگر، به صورت یک جا به ذکر چندین نشانه امامت پرداخته اند. با درنگ در تمامی این احادیث که متعلق به امامان گوناگون است و به روایت راویان گوناگون نقل شده و در منابع مختلفی نیز آمده است، روشن شد که در هیچ کدام از آن ها، هیچ اشاره ای به موضوع غسل امام به عنوان یک نشانه امامت نشده است. این مسیله یک قرینه خارجی مهم است که می تواند ابهام ها را در دلالت این روایات بر نشانه امامت بیش تر کند. هنگامی که این قرینه خارجی را به اشکال های داخلی روایات غسل امام ضمیمه می کنیم، آشکار می شود که روایات غسل امام بیانگر نشانه امامت نبوده اند و در نتیجه، توانایی ایجاد اشکال در امامت امام رضا (ع) را ندارند.