نشریه گنجینه دارالفنون
پیاپی 10 (تابستان 1399)

مهندس محمدعلی سادات یکی از مولفان برجسته «سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی» محسوب می شود. کثرت آثار تالیفی و سوابق فرهنگی شان مورد توجه همگان قرار داشت. در ایام اشتغال مورد تایید کامل و توجه و رجوع مسیولان ذیربط بود. بسیار پرتکاپو بود و همواره فعالیت های فرهنگی گوناگونی را دنبال می کرد.مهندس سادات بعد از اینکه از سازمان رفت، هرگز از تکاپو دست نکشیده و در نقش های بعدی هم پرثمر بوده است. وی به نکاتی اشاره کرد که در شناخت تاریخ تعلیم و تربیت معاصر، اهمیت بسزایی دارد. حجم این گفتوگو (که در سال 1395 انجام شد)، بیش از این بود و برای رعایت حوصله مخاطبان گرامی، بخش هایی از آن حذف و به این صورت ارایه شد.

در قرن نوزدهم که عصر رقابت قدرت های استعماری در ایران است، دوران صدارت امیرکبیر یک استثناست. امیر در این دوره، راه مشخص و ثابتی را برای سیاست ایران تعیین کرد و آرمان و مقصود معلومی را پی گرفت. بدیهی بود، در این سیاست برخورد با روس و انگلیس که رفتار قلدرمآبانه ای با دولت ایران داشتند، اجتناب ناپذیر بود؛ برخوردی که گاه امیر پیروز میدان بود و گاهی رقیب. امیر تنها چهره سیاسی عصر قاجاریه است که توانست در سیاست خارجی با ایجاد موازنه فعال، منافع ایران را حفظ کند. نکته قابل تامل اینکه در تمامی عصر قاجار تنها این دوره است که ایران هویت سیاسی مستقلی پیدا کرد و توانست ابتکار عمل را به دست بگیرد و روابط سیاسی خود را از انحصار دولتین متجاوز بیرون کند و حوزه مناسباتش را به کشورهای غیرمتخاصم نظیر آمریکا، پروس و اتریش گسترش دهد. فقط در دوره صدارت امیرکبیر بود که امتیاز ننگینی به دول استعماری واگذار نشد.داریوش شهبازی، پژوهشگر تاریخ و زاده (مهرماه 1332) زرگنده شمیران و دانش آموخته فوق لیسانس علوم تربیتی دانشگاه تهران است. وی از دهه 1360 مشغول مطالعه و پژوهش در تاریخ معاصر، به ویژه حوزه تهران شناسی است. او در این سا ل ها تدوین مجموعه 20 و چند جلدی «تهران نامه » را به دست گرفته که دو مجلد آن چاپ و نشر یافته است. وی افزون بر آن بیش از 30 جلد کتاب و بیش از صد مقاله در مطبوعات کشور به چاپ رسانده است.

بازخوانی اسناد تاریخی که به طور مستند پنجره ای از وقایع تاریخی تعلیم و تربیت ایران را برای محققان می گشاید و زمین های را برای پژوهش های آنی آن ها ایجاد می کند، یکی از اهداف این نشریه است. لذا در این شماره سندی از گزارش روزانه دارالفنون به قلم استاد، سرکار خانم فاطمه قاضیها که متخصص اسناد و نسخه شناسی دوره قاجار هستند، بازخوانی و به شرح زیر ارایه می شود.پیرو مقاله « دارالفنون در گزارش های علیقلی خان اعتضادالسلطنه » در شماره 5 همین مجله [قاضیها، 139 8 :52 - 27] که حاوی 9 گزارش روزانه از دارالفنون در سال های 1283 و 1284 ق بود، هم اینک گزارشی دیگر مربوط به سال 1280 ق تقدیم علاقه مندان می شود. در مقاله قبلی به معرفی معلمینی مبادرت شد که در گزارش ها به نحوه فعالیت آن ها اشاره شده بود. معلمینی که در این گزارش از آن ها نامبرده شده است، در اسناد مقاله قبل فعالیتی از آن ها گزارش نشده بود، عبارت اند از: موسیو اندرنی، معلم پیاده نظام، مستر ارنست، معلم تلگراف انگلیس، موسیو بزک، مهندس و دکتر تولوزان که در این یادداشت کوتاه دکتر تولوزان به طور اجمالی معرفی می شود.

تاریخچه مدارس نوین و جدید ولایات و ایالات و شهرستان ها متاثر از دارالفنون یکی از بخش های این فصلنامه است که قصد داریم اثرات ارزشمند این جریان سازی فرهنگی که به توسعه و ترقی تعلیم و تربیت کشور انجامید را بررسی کنیم. در این شماره به دارالفنون تبریز و در شماره آتی به سایر مدارس قدیمی این شهرستان خواهیم پرداخت.

نوشته حاضر را استاد حسین دانشفر سال ها پیش نگاشته است ولی جایی منتشر نشده است. او سال ها پیش بازنشسته شده است. از آن زمان تاکنون تغییرات و تحولات جدیدی در وزارت آموزش و پرورش و سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی رخ داده است. با این حال این نوشته از دو جنبه قابل اعتناست: از طرفی عصاره و حاصل سال ها تجربه کی کارشناس پیشکسوت سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی است، و از طرف دیگر بیانگر نگرش و عملکرد وی به عنوان یکی از کارشناسان سازمان یاد شده است. بنابراین به عنوان مطلبی که نشانگر یک برهه زمانی در سازمان مذکور است و دارای نکات ارزشمندی است، ارایه می گردد.

محتواهای آموزشی و به تبع آن کتاب های درسی یکی از عناصر مهم برنامه درسی است که به سبب اهمیت آن در تاریخ آموزش و پرورش ایران به این جهت که راهنمایی برای برنامه ریزی درسی و آموزشی وجود نداشته و کتاب درس دانش آموزی محور کل فعالیت های یاددهی-یادگیری در مدارس بوده است مهم و قابل توجه است. لذا این فصلنامه علاقه مند است که در مقالاتی به بررسی و تاریخچه کتاب های درسی دانش آموزی در تاریخ آموزش و پرورش ایران بپردازد. در این مقاله به صورت مختصر و گذرا به این موضوع اشاره شده است. امیدواریم در شماره های بعدی به صورت مفصل تر به این موضوع بپردازیم.

بخش آرشیو کتاب های درسی کتابخانه سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی دارای مجموعه کتاب های درسی آموزش و پرورش ایران در طی سال های گذشته است. این کتب به عنوان اسناد ارزشمندی که نشانگر خوبی برای اهداف و محتواهای آموزشی در پایه های دوره های مختلف تحصیلی است و منابع قابل توجهی برای پژوهشگران، محققان حوزه تعلیم و تربیت است لذا همان طور که در شماره های گذشته بعضی از آن ها معرفی گردید در این شماره دو کتاب معرفی می شوند اولین کتاب تدبیر منزل برای سال دوم دبیرستان در سال 1322 ش تالیف و به فرآیند آموزش عرضه شده است و دومین کتاب تربیت نسوان است که در سال 1218 ق عرضه شده است در ذیل معرفی می شود که مشخص نیست ویژه آموزش در مدارس است یا به صورت آزاد در مرکز منابع وجود دارد.