نشریه گنجینه دارالفنون
پیاپی 9 (بهار 1399)

مهندس چینی فروشان از مدیران برجسته «سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی» در دوره ریاست آقای دکتر غلامعلی حداد عادل بود. در زمان مهندس محسن چینی فروشان کارهایی اساسی در «دفتر انتشارات کمک آموزشی» انجام شدند که از جمله آنها، راه اندازی شمار قابل توجهی از نشریات رشد بود. وی سپس به «کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان» رفت و رییس آنجا شد و کل عمر کاری خود را صرف خدمت به فرهنگ و نظام تعلیم و تربیت کشور نموده است.در این فکر بودم که برای گفتوگو با وی چه باید کرد. خوشبختانه آقای محمد ناصری (مدیرکل سابق دفتر انتشارات و فناوری آموزشی) کار را راحت تر کرد. در جایی ایشان را دیدم و موضوع را مطرح کردم. برای مصاحبه با مهندس چینی فروشان به دفترش (دفتر نشر فرهنگ اسلامی) رفتم. مرا شناخت و به یاد آورد. پس از گپ و گفت ابتدایی، پرسش های من و پاسخ های ایشان شروع شدند.

دکتر سیدکاظم نایینی، دانشیار بازنشسته دانشکده علوم دانشگاه تهران بود. ایشان در سال 1313 در قزوین متولد شد. دوره ابتدایی و دبیرستان (دوره اول) را در قزوین گذراند و دوره دوم متوسطه را در مدرسه دارالفنون طی کرد و در سال 1336 از آنجا فارغ التحصیل شد. در همان سال در رشته ریاضی وارد دانشگاه تهران شد. بعد از یک ماه در آزمون دبیری برای قبول شدگان دانشگاه ها شرکت کرد و به تعهد دبیری وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش کنونی) درآمد و درس های دبیری را همزمان در دانشسرای عالی گذراند.در این دوران با شهید محمدعلی رجایی همکلاس بود و داشتن همکلاسی هایی چون شهید رجایی و استادان برجسته ای مانند پروفسور فاطمی و دکتر محمدباقر هوشیار، دکتر جلالی و... عشق او را به معلمی دو چندان کرد. وی پس از فارغ التحصیلی، در دبیرستان های قزوین، تهران و دانشگاه های کشور به تدریس پرداخت و علاوه بر آن بعضی از مناصب علمی و اجرایی مانند مدیرکلی دفتر برنامه ریزی و تالیف کتب درسی را بر عهده داشت.از وی آثار و کتاب های ارزشمندی به یادگار مانده اند که نشان از توان علمی و هوش و مدیریتش در زندگی 86 ساله دارد. ایشان علاوه بر موارد گفته شده، عضو هییت تحریریه فصلنامه «گنجینه دارالفنون» بود. این فصلنامه درگذشت ایشان را در روز هشتم اردیبهشت 1399 ، به همه اهالی فرهنگ و عرصه تعلیم و تربیت تسلیت می گوید. وی با توجه به اینکه در یکی دو سال اواخر عمر شریفشان با بیماری سرطان دست و پنجه نرم می کرد ولی محکم و استوار به کارهای علمی و آموزشی خود می رسید و در شماره پنجم این فصلنامه مصاحبه ای با ایشان داشتیم، در اینجا فقط به ذکر خلاصه ای از زندگی نامه ایشان خواهیم پرداخت.درگذشت این استاد فرهیخته، در روزهای بلای کرونا، اندوهی را بر دل دوستان گذاشت، و استادان و فرهیختگان علم و تعلیم و تربیت، وزرای محترم آموزش و پرورش و آموزش عالی، دبیر کل محترم شورای عالی انقلاب فرهنگی، رییس محترم سازمان انرژی اتمی و بزرگان دیگری رحلت و فقدان ایشان را تسلیت گفتند. در پایان این زندگی نامه و پیام وزیر محترم آموزش و پرورش بطور خلاصه ارایه می شود.

سردار کل، عزیزخان مکری سردشتی، از یک خاندان کهن و نجیب دیار سردشت کردستان، یعنی خاندان مکری، برخاسته بود که جد اعلای آنان، بنابر گزارش صاحب «حقایق الاخبار ناصری»، به شیخ حیدر مکری منتهی می شود. عزیزخان در عصر دو پادشاه قاجار، محمد شاه و ناصرالدین شاه، بیش از 40 سال دارای مشاغل و مناصب عمده و داماد امیرکبیر بود.وی اولین رییس دارالفنون، البته بعد از سرپرستی کوتاه، حدود یک و نیم ماه میرزا محمد علی خان شیرازی که وزیر دول خارجه هم بود. به مدت حدود چهارسال مسیولیت مدرسه دارالفنون را بر عهده داشت. شخصیت عزیزخان مکری نه تنها به عنوان فردی سیاسی و نظامی، بلکه به عنوان شخصیتی فرهنگی و اجتماعی نیز قابل بررسی و پژوهش است. وی ضمن گسترش نظام آموزشی جدید در ایران (به ویژه در عرصه نظامی) و اینکه اولین رییس دارالفنون تهران بود، احداث د ه ها اثر و سازه ماندنی چون بقعه، آرامگاه، کاروانسرا، مسجد، حمام و پل را نیز بنیان گذاشت. در این جستار، با اشاره ای به اوضاع سیاسی عصر عزیزخان مکری، ضمن معرفی وی، گزارشی از دیدگاه های مشاهیر درباره شخصیت او به اختصار تقدیم می داریم.

با اینکه درباره «مدرسه دارالفنون» جستارهای زیادی تا به امروز انجام شده اند، اما امروزه همچنان میزان آگاهی درباره بسیاری از جزییات و زوایای آموزشی آن به شدت ناچیز است. بی گمان یکی از موارد مزبور، مقوله آموزش هنر نقاشی در این مدرسه است که متاسفانه دامنه اطلاعات جامعه هنری و پژوهشی ما درباره آن یک از هزاران است. به همین دلیل، این موضوع به نوبه خود بررسی و جستار تازه ای را ایجاب می کند.

نخستین مرکز علمی و آموزشی که به روش پلی تکنیک های اروپایی در ایران تاسیس شد، «دارالفنون» بود. این موسسه آموزشی به ابتکار و اقدام میرزا تقی خان امیرکبیر و با اجازه ناصرالدین شاه، به هزینه دربار در سال 1268 ق / 1230 ش در تهران تاسیس شد.در سال 1293 ق / 1254 ش، مظفرالدین میرزا ولیعهد، دومین مدرسه را به نام «مدرسه مبارکه دارالفنون تبریز» در آن شهر دایر کرد. در این مدرسه درس های فارسی، عربی، قرآن، فرانسه و انگلیسی، جغرافیا، ریاضی، و آموزش های نظامی تدریس می شدند.مدرسه همایونی دارالفنون سومین مدرسه ایرانی است که در سال 1298 ق براساس الگوی دارالفنون تهران توسط ظل السلطان، در اصفهان تاسیس شد. با توجه به تاثیر این مدرسه در توسعه فرهنگی و آموزشی اصفهان در این شماره به بررسی آن می پردازیم.

دولت عثمانی که در سده بیستم میلادی، دوران پایانی خود را سپری می کرد، در پی غربگرایی در سده های اخیر، در عرصه های علمی و فرهنگی شاهد ایجاد موسسات آموزشی ممالک مختلف بود. این مدارس با نهادهای گذشته تفاوت داشته و الگویی از مدارس اروپایی بود. ایرانیان نیز مدارسی را ایجاد کردند. مهم ترین نهاد آنها دبستانی بود که در استانبول تاسیس گردید. ساخت این مدرسه به دلیل اهمیت استانبول و علاقه اتباع ایرانی نسبت به فرهنگ و تاریخ بومی که در این جامعه ساکن بودند، ارتباط با گروه های سیاسی در عثمانی و فعالیت های اجتماعی در آن جامعه صورت پذیرفت. نوشتار حاضر در پی شناساندن مدارس به ویژه دبستان ایرانیان استانبول، کیفیت و برنامه های درسی آن، تاریخ اتمام آموزش در مدارس و در نهایت ارایه اسناد به جا مانده آن دوره که نشان از اهمیت موسسات برای عثمانی بوده، می باشد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، حداقل هر چهار سال، انتخابات ریاست جمهوری در ایران برگزار شده و هر دولتی تلاش کرده است، هییت وزیران خود را معرفی کند. در این میان یکی از وزرایی که معمولا موضوع هایی چالش برانگیز پیرامون او مطرح بوده، وزیر آموزش و پرورش است. وزارت آموزش و پرورش از چه سالی شکل گرفت؟ قبل از این عنوان، این وزارتخانه با چه نامه ایی خوانده شده است؟ تاکنون چند وزیر سکان هدایت این وزارتخانه را بر عهده گرفته اند و مهم تر از همه این ها، اینکه وزیران آموزش و پرورش کشور طی بیش از یک و نیم قرن گذشته (160 سال) چه کسانی بوده اند؟پاسخ به این پرسش ها و برخی سوالات دیگر را می توانید با مطالعه این مقاله که به بهانه بررسی کتاب «از شازده تا حاجی »، به قلم استاد سعید وزیری نوشته شده است، پیدا کنید.