نشریه گنجینه دارالفنون
پیاپی 15 (پاییز 1400)

«علیرضا کیامنش»  نامی آشنا درصحنه تعلیم و تربیت کشور است. او یکی از پژوهشگران خبره و صاحب نام کشور است. وی اولین مجری طرح بین المللی تیمز است و مطالعات زیادی در زمینه مسایل آموزش و پرورش انجام داده است. بسیاری از افراد صاحب نام در تعلیم و تربیت کشور از دانشجویان ایشان هستند و او را فردی فرهیخته و باسواد در مسایل آموزش وپرورش و به ویژه در حوزه تحقیقات، سنجش و ارزشیابی می شناسند. او با سپاه دانش کارش را از روستاهای دورافتاده در دزفول آغاز کرد و باهمت و توان خود دوره کارشناسی آموزش ابتدایی و دوره کارشناسی ارشد راهنمایی تحصیلی خود را در رشته مشاوره گرفت. حدود 3 سال در آموزش وپرورش شهرستان دزفول به عنوان راهنمای تحصیلی خدمت کرد و با بورس تحصیلی از دانشگاه تربیت معلم، برای ادامه تحصیل در رشته مشاوره عازم امریکا و دانشگاه UCLA شد. پس از حدود یک سال تحصیلی در این رشته با موافقت دانشگاه تربیت معلم تغییر رشته داد و به عنوان دانشجوی فوق لیسانس و سپس دانشجوی دکترا در رشته روش های پژوهش و ارزشیابی به تحصیل خود ادامه داد. وی در اسفند 1358 به کشور بازگشت. ولی با توجه به دستور ستاد انقلاب فرهنگی در مورد ممنوعیت استخدام در دانشگاه، کار خود را در آموزش وپرورش دزفول و سپس منطقه 16 تهران و مراکز تربیت معلم ادامه داد. وی در تیرماه 1363 به دانشگاه تربیت معلم منتقل شد و تا زمان بازنشستگی در این دانشگاه خدمت کرد. به دلیل علاقمندی به آموزش وپرورش با حفظ سمت آموزشی خود در دانشگاه به عنوان سرپرست دفتر تحقیقات آموزشی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، دبیر شورای تحقیقات آموزش وپرورش و در مقطعی، مشاور پژوهشی وزیر وقت آموزش وپرورش با این وزارت همکاری فعال داشت. دکتر کیامنش، معلمی پرتلاش و سخت کوشی است. در لابه لای این گفت وگو خواهید دید که هیچ گاه راه همواری در پیش فعالیت های آموزشی و علمی اش وجود نداشته و هر بار تنها با پشتکار بی مانندش سبب شده تا موانع از سر راهش برداشته شود. هم اکنون هم چند سالی است به عنوان سردبیر فصل نامه علمی  پژوهشی نوآوری های آموزشی با سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی همکاری دارد. این گفت وگو به منظور ثبت اطلاعات تاریخ شفاهی آموزش و پرورش در دومرحله (مرحله اول در سال 1395 توسط آقای دکتر چوبینه و مرحله دوم و تکمیلی در پاییز 1400 توسط خانم دکتر اعظم ملایی نژاد) انجام شده است.

تاکنون پژوهش های بسیاری با محوریت مدرسه دارالفنون انجام شده است. تاریخ تاسیس، عملکرد معلمان خارجی، رشد برخی علوم و فنون و مواردی از این دست، محور بسیاری از پژوهش های تاریخی بوده است. در این بین، موضوع مهمی که کمتر مورد توجه قرار گرفته، پرداخت مواجب به محصلان دارالفنون در سال های ابتدای تاسیس این مدرسه است. شواهد نشان می دهد که محصلان دارالفنون در دوره ناصرالدین شاه، هم زمان با تحصیل در این مدرسه، به صورت مستمر مواجب دریافت می کردند اما این امتیاز ویژه پس از دوره ناصری منسوخ شد و در ادامه، تحصیل در دارالفنون رایگان شد و در اواخر دوره قاجار محصلان ملزم به پرداخت شهریه شدند. در مقاله پیش رو به بررسی پرداخت مواجب به محصلان دارالفنون در دوره ناصرالدین شاه می پردازیم و چند سند مهم در ارتباط با این موضوع را بازخوانی می کنیم.

موسیقی و موزیک نظامی از دوران باستان همواره در ایران جایگاه معنادار و مهمی داشته است، اما تا قبل از تاسیس دارالفنون هیچ گاه به صورت عملی و به معنی شناسایی یک علم که بر پایه تحصیل و تتبع باشد مورد توجه قرار نگرفته بود.  با تاسیس دارلفنون و آمدن مستشاران اروپایی به ایران موسیقی نظامی به صورت علمی و عملی مورد استقبال و توجه دانش آموخته های ایرانی قرار گرفت و ورقی دیگر به تاریخ موسیقی ایران افزوده شد. در ذیل مقاله ای به قلم آقای اسفندیار معتمدی در خصوص تاریخچه گروه موزیک نظامی در دارالفنون تقدیم می شود.

مرور تاریخی کوتاه و مختصر بر روند آموزش کشاورزی (فلاحتی) در مدارس ایران بخشی از تاریخچه آموزش های فنی و حرفه ای در کشور می باشدکه در این مقاله به آن پرداخته خواهد شد. سیر تحول آموزش و برنامه های کشاورزی از زمان تاسیس اولین مدرسه کشاورزی در ایران تغییرات زیادی داشته است. در این مختصر به موفقیت ها و ناکامی ها در تاسیس مدرسه فلاحتی مظفری، دبستان برزگران، مدرسه فلاحت، اولین مدارس و دانش سراهای شهرهای مختلف، مدارس دام پزشکی و...تغییرات در اهداف، محتوا، طول دوره، ساعات درس، عناوین رشته های بخش کشاورزی و...می پردازیم. دراین مقاله به کرات به صورت مذاکرات و مصوبات شورای عالی معارف / فرهنگ وآموزش وپرورش استناد شده که اصلی ترین منبع مورد استفاده بوده است. گرچه این مرورتاریخی جامع نخواهد بود اما برای علاقه مندان تصویر ارزشمندی ارایه می دهد.

معرفی مدارس قدیمی مناطق و شهرستان ها یکی از موضوعات مورد بررسی این فصلنامه است  مدرسه کیخسروی یزد علاوه بر قدیمی بودن یک مدرسه اقلیت مذهبی هم می باشد معرفی این گونه مدارس  ضمن بیان تاریخ آموزش وپرورش کشور رویکرد و اهداف فرهنگی اقلیت های مذهبی را در ورودبه حوزه  آموزش عمومی برای محققان و برنامه ریزان و سیاست گذاران فرهنگی و آموزشی کشور در طول تاریخ نشان می دهد و روشن می کند معرفی این گونه مدارس به منزله تایید رویکردها و روش ها و حتی اشخاص نامبرده در این گزارش نیست و فقط و فقط به منظور مستندسازی و ارایه برای بازخوانی تاریخ آموزشی کشور است.

در پژوهش های تاریخی سال های اخیر موضوعاتی چون تربیت معلم و آموزش معلمان و... مورد توجه محققان، سازمان ها و موسسات قرارگرفته است که از این میان می توان به همایش «نکوداشت یک صدمین سال تربیت معلم در ایران» (1398 ش)1؛ رونمایی از مجموعه کتاب های تاریخ تربیت معلم ایران به تفکیک استان ها در 31 جلد (12 مرداد 1400)2؛ کتاب های تاریخ دارالمعلمین مرکزی و عالی (1312- 1297 ش)؛ سرگذشت دارالمعلمات (1312-1297 ش) تالیف آقای شهرام یوسفی فر و... اشاره کرد؛ اما با این وجود بسیاری از تحقیقات، آثار و تلاش های فعالان این عرصه، از آغاز فعالیت مدارس نوین، ناشناخته باقی مانده و در پژوهش ها کمتر مورد توجه و بررسی قرارگرفته است. به همین دلیل در این مقاله به معرفی مختصر کتاب «نظام مدرسی» تالیف میرزا آقاخان امیریان که در سال 1307 شمسی تالیف شده است، پرداخته ایم.

اشاعه فعالیت مرتبط در حوزه تاریخ تعلیم و تربیت یکی از وظایف و ماموریت های این فصلنامه است مدتی است یک حرکت خودجوش توسط تعدادی از معلمان تاریخ در سطح کشور تحت عنوان جمع آوری و تهیه مقالات مرتبط تا تاریخ تعلیم و تربیت شروع و به دوره پنجم رسیده و مقالات و مطالب خوب و ارزشمندی هم ارایه و به چاپ شده است که در این شماره گزارشی مختصر از دوره پنجم آن ارایه می شود.