نشریه شالیزار
سال چهارم شماره 1 (پیاپی 7، بهار و تابستان 1401)

کاه و کلش برنج حجم عظیمی از زیست توده لیگنوسلولزی حاصل از فعالیت های زراعی سالیانه در استان های شمالی کشور را به خود اختصاص می دهد؛ به گونه ای که مجموع کاه و کلش حاصل از کشت برنج در سه استان مازندران، گیلان و گلستان سالانه بالغ بر 3/6 میلیون تن است. این منبع عظیم و ارزشمند مواد آلی که با بهره گیری از انرژی خورشیدی و مواد آلی و شیمیایی نهفته در خاک و به عبارت دیگر با کمترین هزینه، هر ساله در دسترس قرار می گیرد، با وجود کاربردهای سنتی و نوین بسیاری که امروزه در جهان برای آن متصور است، متاسفانه عموما در کشور به عنوان محصولی مازاد و غیرقابل مصرف قلمداد شده و نسبت به حذف آسان و کم هزینه آن، یعنی سوزاندن در سطح مزارع، اقدام می شود. قالب فعالیت های پژوهشی در کشور نیز بر بهبود عملکرد کشت برنج و شلتوک قابل دستیابی از واحد سطح شالیزارها متمرکز بوده و شناسایی راهکارهای بهرهگیری از کاه و کلش برنج و معرفی آن ها به زارعین و بهره برداران کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در متن حاضر تالش شده است تا راهکارهای قابل اجرا در مقیاس روستایی و نیمه صنعتی برای بهره گیری از این زیست توده ارزشمند گردآوری و معرفی شوند.

کمیت و کیفیت محصول برنج تولید شده، متاثر از نوع رقم و شرایط اقلیمی است. عوامل اقلیمی نظیر دما، ساعت های آفتابی، بارندگی، تبخیر و سرعت باد بر عملکرد کمی و کیفی محصول برنج تاثیر زیادی دارند. در این بررسی، از اطلاعات هشت ماهه اول طی 20 سال دوره آماری ایستگاه هواشناسی آمل استفاده شده است. مطابق با اطلاعات مزبور، روند تغییرات دماهای حداکثر، متوسط و حداقل، تقریبا به صورت نرمال بوده و کمترین دماها در ماه‎های فروردین و آبان رخ داده و میزان ساعت های آفتابی بعد از شهریور ماه کاملا کاهش می‎یابد. میزان تبخیر تا پایان مرداد ماه روند افزایشی داشته و بعد از آن تا ماه آبان دارای روند کاملا کاهشی است. کاهش میزان تبخیر در مهر و آبان‎ماه، نیاز آبی کشت مجدد برنج را کاهش می‎دهد ولی افزایش میزان تبخیر در تیر و مرداد ماه نیاز آبی برنج را افزایش می‎دهد. سرعت باد در فروردین تا پایان ماه تیر روند نزولی داشته و بعد از ماه مرداد دارای روند افزایشی و در مهر و آبان به حداکثر خود می‎رسد. افزایش سرعت باد در زمان پر شدن دانه و برداشت محصول کشت مجدد، یک محدودیت در مقایسه با کشت اصلی است در نتیجه با توجه به تاثیر عوامل اقلیمی موثر بر عملکرد نهایی، میزان محصول برداشتی کشت مجدد، 80-70 درصدی محصول کشت اصلی برنج می‎ باشد.

شب ‏پره تک نقطه ‏ای برنج، Mythimna unipuncta، یکی از آفات مهم زراعی در اکثر نقاط جهان و ایران است. در چند سال اخیر به علت طغیان این آفت در مزارع برنج شاهد استفاده بی ‏رویه و غیر اصولی حشره‏‏ کش‏ ها توسط کشاورزان در زیست بوم شالیزار هستیم. نکته‏ ای که اهمیت خسارت این آفت را نسبت به گروه ساقه‏ خوارها متمایز می‏ سازد، برگ‏ خواری و حمله به سایر اندام ‏های گیاه برنج است. بررسی میدانی در مناطق آلوده نشان داد که استفاده از روش های ترکیبی شامل برقراری سیستم پیش آگاهی، شبکه مراقبت، نصب تله نوری و پایش مستمر مزرعه ‏ای در کنترل این آفت بسیار موثر بود. همچنین کنترل زراعی شامل شخم بعد از برداشت، انهدام علف ‏های هرز، عدم کاشت گیاهان غیر برنج، کنترل بیولوژیکی شامل رهاسازی جوجه اردک‏ در مرحله رویشی برنج، رهاسازی زنبور پارازیتویید تخم تریکوگراما و زنبور پارازیت لارو براکون در مزارع برنج نقش هم ‏افزایی در کاهش خسارت محصول و مدیریت انبوهی این آفت داشت. استفاده از روش مبارزه شیمیایی در آخرین مرحله مبارزه با این آفت با یکی از حشره ‏کش‏ های مایع مانند مالاتیون یا فنیتروتیون به ترتیب 1/5 ، 1/5 لیتر در هکتار قابل توصیه می ‏باشد.

برنج (Oryza sativa L) به دلیل دارا بودن کالری بالا در هر هکتار در مقایسه با سایر محصولات غلات، یکی از مهم ترین غذاها برای بیش از نیمی از جمعیت جهان است. در این رابطه آفات حشره ای برنج یکی از تهدیدهای جدی برای محصول برنج محسوب می شوند و معمولا منجر به کاهش عملکرد و کیفیت محصول می شود. ساقه خوار نواری برنج یکی از مخرب ترین آفات برنج در بسیاری از کشورهای تولید کننده برنج در دنیا و ایران است. در حال حاضر برای کنترل این آفت از مدیریت تلفیقی استفاده می شود که شامل روش های زراعی، مکانیکی، فیزیکی، بیولوژیک و شیمیایی می باشد. امروزه این آفت بیشتر به وسیله حشره کش های شیمیایی به ویژه حشره کش های گرانول کنترل می شود. همچنین از دیگر روش های مبارزه با این آفت استفاده از فرمون، انهدام ساقه های آلوده در هنگام وجین، رهاسازی زنبور تریکوگراما و شخم بعد از برداشت برنج می باشد. بنابراین با انجام روش های غیرشیمیایی و استفاده صحیح از حشره کش های شیمیایی و توجه به توصیه های ترویجی در زیست بوم شالیزار، می توان آفت ساقه خوار برنج را کنترل و محصول سالم تولید نمود.

یکی از مهمترین رویکردهای نوین در زمینه توسعه و افزایش درآمد کشاورزان به ویژه تولیدکنندگان محصول برنج، توجه به زنجیره ارزش محصول می باشد. امروزه به دلیل عدم به کارگیری فنون و ایده های نوین در بخش بازاریابی و فروش محصول برنج، چالش های متعددی در زنجیره ارزش تولید این محصول استراتژیک ایجاد شده است. از این رو یکی از راهکارهای موفقیت زنجیره ارزش تولید محصول برنج، برندسازی است. برندسازی برای محصول برنج موجب افزایش سود و درآمد تولید کنندگان، تمایز محصول با کیفیت و دارای برند از سایر محصولات، انتقال ارزش برای تولید کننده، ایجاد وفاداری به برند و همچنین موجب ایجاد افتخار برای تولیدکننده می شود. در این راستا در مطالعه حاضر بر اساس اطلاعات حاصل از مصاحبه با خبرگان حوزه برنج، به شناخت ابعاد موثر بر برندسازی محصول برنج در استان مازندران پرداخته شد. نتایج حاصل نشان داد که در برندسازی محصول برنج توجه به ابعاد تکنولوژیکی، زیست محیطی، قانونی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی حایز اهمیت هستند.

تامین و توزیع آب در فصول زراعی را می توان شالوده کشت برنج دانست. تامین آب برای شالیزارها در سطح شبکه آبیاری سپیدرود در استان گیلان به عهده دستگاه های دولتی است؛ اما برای توزیع آب در سطوح کوچک تر نیاز است تا افرادی آگاه و خبره با عنوان میراب محلی در سطح مزارع با مشارکت کشاورزان انتخاب شوند. این افراد باید دارای سواد، تجربه، توانایی جسمی، آشنا با زراعت برنج و نحوه توزیع آب باشند و توانایی تعامل با عوامل تامین آب، مروجین و کشاورزان را داشته باشند. بر این اساس به طور هم زمان چگونگی پراکنش میراب محلی و همچنین نقاط بحرانی ناشی از کاهش مقدار آب در محدوده شبکه آبیاری و زهکشی سپیدرود گیلان (شرق، غرب و مرکز) بررسی و مناطق تحت تنش که فاقد آبیار محلی هستند تعیین شد. در این راستا بر انتخاب میراب محلی برای هر یک از روستاهای عدم برخوردار به ویژه در نقاط بحرانی تعیین شده تاکید شده است.همچنین  آموزش های مهارتی شامل: آشنایی با روش های اندازه گیری و توزیع آب، تقویم زراعی منطقه، برنامه آبیاری نوبتی، آشنایی با سامانه های پیش بینی هواشناسی و متناسب سازی مدیریت آبیاری مزرعه از دیگر مواردی است که در هرچه بهتر شدن نظام آبیاری، کاهش مصرف آب و تنش های اجتماعی در اراضی شالیزاری استان گیلان توصیه می شود.