نشریه شالیزار
سال سوم شماره 2 (پیاپی 6، پاییز و زمستان 1400)

به منظور کاهش هزینه های کارگری، سرعت بخشیدن و ساده تر شدن عملیات کشت و نیاز به آب کمتر، کشاورزان به کشت مستقیم برنج روی آورده اند. در این سیستم کشت، علف های هرز از فلور متنوع تر و فراوانی بیشتر در مقایسه با سیستم کشت نشایی برخوردار هستند. شباهت ظاهری و فیزیولوژیکی "برنج هرز" با برنج زراعی موجب شده که برنج هرز در سیستم کشت مستقیم، مشکلات زیادی را ایجاد کند. در سال های اخیر، این علف هرز در منطقه مغان (استان اردبیل) در کشت مستقیم برنج در بستر مرطوب، بسیار مشکل ساز شده است. آلودگی برنج هرز، خیلی سریع از مناطق آلوده به غیر آلوده گسترش می یابد و با توجه به احتمال توسعه کشت مستقیم برنج در ایران در سال های آتی، خطر افزایش حضور این علف هرز در مزارع بیشتری قابل پیش بینی است. لذا آگاهی دادن به کشاورزان برنج کار به منظور شناسایی این علف هرز مهم و مشکل ساز برای برنامه ریزی مدیریت مناسب و کارآمد آن ضرورت دارد. پیشگیری، مهم ترین و اولین مرحله مدیریت علف های هرز به ویژه برنج هرز است. کاربرد بذر گواهی شده و پاک، بازدید منظم مزرعه و حذف بوته های برنج هرز، تمیز کردن ادوات و ماشین آلات قبل از ورود به زمین های غیرآلوده، مهم ترین روش های پیشگیری از گسترش برنج هرز هستند.

در زراعت برنج عوامل زنده شامل حشرات و عوامل بیمارگر گیاهی، علف های هرز و گیاهان انگل و همچنین عوامل غیرزنده مانند کاهش یا افزایش دما و رطوبت، کمبود یا بیش بود عناصر غذایی، تغییرات pH خاک، افزایش گازهای گلخانه ای، مصرف آفتکش های شیمیایی و گرم شدن هوای کره زمین ناشی از تغییرات اقلیمی از مهم ترین تهدیدات تولید برنج هستند. علاوه بر عوامل زیست بومی که موجب خسارت های مستمر بر گیاه برنج می شوند، تعداد مهمی از عوامل زنده در مناطق مختلف برنج کاری وجود دارند که می توانند در کوتاه ترین زمان ممکن در محیط منتشر شده و با ایجاد اپیدمی، خسارات غیرقابل جبرانی را تحمیل نمایند. از این رو با رعایت دستورالعمل های فنی و توصیه های ترویجی و نیز با رعایت اصول صحیح تغذیه گیاهی می توان به تولید نشاهای قوی و رشد بهتر گیاه، افزایش استحکام ساقه، کاهش مصرف سموم شیمیایی، افزایش تحمل برنج در برابر آفات و بیماری ها، زودرسی برنج، کاهش آلودگی منابع آب، خاک، افزایش عملکرد در واحد سطح و بهبود کیفیت دانه برنج سفید و در نتیجه بهبود سلامت برنج تولیدی دست یافت.

کشت متمرکز در کشاورزی طی چند دهه گذشته، سرعت زیادی به خود گرفته است .با وجود آن که کشاورزی رایج باعث بهبود قابل توجه عملکرد گیاهان زراعی شده، ولی افزایش شدید مصرف انواع نهاده ها (به ویژه کود شیمیایی نیتروژن) را نیز به همراه داشته است. این موضوع باعث بوجود آمدن مشکلات اکولوژیکی و زیست محیطی نظیر آبشویی نیتروژن می شود. اخیرا توجه رو به افزایشی به زغال زیستی به عنوان یک فن آوری پایدار برای بهبود حاصلخیزی خاک، کارایی مصرف عناصر غذایی و افزایش رشد و عملکرد گیاه زراعی شده است. علاوه بر برگشت حجم عظیمی از کربن به خاک و جلوگیری از انتشار آن به اتمسفر، پایداری زغال زیستی در خاک، که تا هزار سال تخمین زده شده است، از یک سو و بالا بودن ظرفیت نگهداشت عناصر غذایی آن از سوی دیگر باعث شده است تا بتوان از زغال زیستی به عنوان وسیله ای برای حفظ عناصر غذایی و کاهش انتشار آنها به محیط سود جست و به این ترتیب گامی به سوی کاهش مصرف نهاده و پایداری سیستم های تولید برداشت.

غذاهای سنتی و محلی ایرانی بسیار متنوع و مغذی هستند. در کشور ما ایران معمولا از رژیم غذایی مبتنی بر برنج استفاده می شود. این مقاله با هدف معرفی، مستندسازی و ترویج غذاهای محلی و سنتی بر پایه برنج در ایران نگارش شده و اطلاعات با مصاحبه های فردی و تحقیق در منابع علمی جمع آوری شده است. در مطالعه صورت گرفته فهرستی از مهم ترین غذاهای سنتی و محلی مبتنی بر برنج در دسته بندی های مختلف به صورت غذاهای اصلی و دسرها ارایه شده است. برنج در ابتدا از غذاهای مخصوص دوره سلطنتی صفویه بود و در اواخر قرن شانزدهم به بخش عمده آشپزی ایرانی تبدیل شد. روش های پخت نیز بسته به نوع غذا یا مناسبتی که قرار است سرو شود متفاوت است. پخت برنج در ایران شامل سه روش اولیه به نام های پلو یا چلو، کته و دمی است. در روش پخت برنج به صورت پلو یا چلو، برنج را در آب نمک خیس کرده، سپس جوشانده و آبکش می کنند. چلو برنج ساده ای است که به همراه خورش یا کباب سرو می شود، در حالی که پلو برنجی است که با چیزی مخلوط می شود. کته (غذای سنتی شمال کشور که برنج را می پزند تا آب آن کاملا جذب شود) و دمی (که شبیه کته است اما با مواد دیگری مانند دانه های حبوبات پخته می شود). برنج ماده اصلی در غذاهای سنتی و قومیتی در ایران است که با توسعه، ترویج و معرفی آن می توان گامی در جهت پیشرفت صنعت کشاورزی و گردشگری برداشت.

سطح وسیعی از اراضی شالیزاری کشور به دلیل بالا بودن سطح آب زیرزمینی و نزدیکی به دریا دارای مشکل زهکشی می باشند که ضمن سخت شدن شرایط کار در کشت سنتی، امکان کشت و کار مکانیزه را دشوار و در مواردی غیر ممکن می سازد. با احداث شبکه زهکشی زیرزمینی در این نوع اراضی، ضمن بهبود وضعیت موجود، ضریب کشت محصول نیز زیاد خواهد شد. یکی از بهترین روش های طراحی زهکش ها، بررسی، اندازه گیری و ارزیابی سامانه زهکشی موجود در منطقه است. بررسی و اندازه گیری های انجام شده روی سامانه زهکشی زیرزمینی موجود در کرت شالیزاری 10650 متر مربعی واقع در مرکز ترویج و توسعه تکنولوژی هراز نشان داد که پوسته برنج استفاده شده به عنوان پوشش دور لوله زهکش زیرزمینی، بعد از گذشت 12 سال، دارای عملکرد بسیار خوبی می باشد. زه آب های خروجی از سامانه زهکشی مورد مطالعه زلال و شفاف بوده و عدم وجود ذرات خاک را تایید می نماید. همچنین سطح ایستابی، 5 ساعت پس از باز کردن چاهک کنترل به میزان 70 سانتی متر افت کرد. پوسته برنج به عنوان یک ماده آلی که هیچ گونه آسیب زیست محیطی را به همراه ندارد، کارآیی بسیار خوبی در سامانه زهکشی زیرزمینی اراضی شالیزاری داشته و با توجه به در دسترس بودن و قیمت تمام شده در مقایسه با شن و ماسه دانه بندی شده و همچنین ملاحظات زیست محیطی، گزینه مناسبی برای سامانه های زهکشی زیرزمینی اراضی شالیزاری شمال کشور می باشد.

بیمه محصولات کشاورزی به عنوان یک ابزار مدیریت خطر در نظر گرفته می شود که می تواند درآمد کشاورز را باوجود مخاطرات برای محصول، تضمین نماید. خوابیدگی بوته (ورس) یکی از عواملی است که باعث کاهش عملکرد دانه در غلات می ‎شود. عوامل متعددی بر پدیده خوابیدگی بوته تاثیر می گذارند که می توان آن ها را به عوامل طبیعی (آب و هوایی) و مدیریت زراعی (مدیریتی) تقسیم کرد. در ایران، مزارعی که در اثر عوامل مدیریتی دچار ورس شوند تحت پوشش بیمه قرار نمی گیرند. به منظور یافتن شاخص هایی برای تشخیص ورس طبیعی از ورس مدیریتی، ارزیابی های مزرعه ای در تعدادی از مزارع کشاورزان، برای جمع آوری اطلاعاتی نظیر مقدار مصرف کود نیتروژنه، میانگین تعداد پنجه و ارتفاع بوته، تعداد دانه های پر و پوک در خوشه، اندازه گیری شدت رنگ برگ با استفاده از نمودار رنگ برگ در دو استان گیلان و مازندران انجام شد. همچنین نمونه خاک و گیاه بطور جداگانه از دو بخش ورس کرده و سالم مزارع کشاورزان تهیه و تجزیه های مورد نیاز روی این نمونه ها صورت گرفت. نتایج داده های حاصل از ارزیابی ها در مزارع کشاورزان نشان داد که بین ارتفاع بوته، رنگ برگ و محتوای نیتروژن گیاه در دو بخش ورس کرده و ورس نکرده اختلاف قابل توجهی وجود داشت. نتایج تحقیق نشان داد که ارتفاع بوته و عوامل موثر بر آن از جمله مقدار مصرف کود نیتروژن، نقش کلیدی در پدیده ورس در برنج دارند. نتایج این تحقیق میدانی نشان داد که تراکم بوته، ارتفاع بوته، تاریخ نشاکاری، تعداد پنجه و شدت رنگ برگ گیاه برنج از شاخص های اصلی برای تشخیص ورس طبیعی از ورس مدیریتی هستند.

ساقه خوار نواری یکی از آفات اصلی برنج در جهان و ایران محسوب می شود. این آفت به دلیل وجود شرایط محیطی مناسب در شمال ایران، قادر است چندین نسل را روی گیاه برنج سپری نماید. افزایش ضریب کشت برنج در مازندران که با توسعه کشت مجدد رخ داده است، موجب افزایش شدت خسارت ساقه خوار برنج در شالیزار شده است. برای تعیین اثربخشی روش کاربردی حاضر، از دو روش به کارگیری و عدم به کارگیری پارچه توری روی خزانه کشت مجدد برنج در موسسه تحقیقات برنج کشور- معاونت مازندران استفاده شد. تعداد دستجات تخم و میزان آلودگی گیاهچه های برنج در خزانه ای که از پارچه توری استفاده شده در مقایسه با خزانه بدون توری بسیار کاهش یافت. به طوری که موجب عدم مصرف حشره کش ها در خزانه شد. در خزانه های شاهد تعداد دستجات تخم در یک متر مربع بیش از 50 دسته و میزان آلودگی نشاها بیش از 70 درصد بود. در حالی که در خزانه با پوشش توری به 0/05 دسته در یک مترمربع و میزان آلودگی گیاهچه‏ ها 0/1 رسید. این دستاورد با توجه به تاثیر مهم آن در کاهش مقدار و دفعات مصرف حشره کش ها در خزانه و زمین اصلی کشت مجدد برنج مورد استقبال کارشناسان و بهره برداران قرار گرفته است.