نشریه شالیزار
سال دوم شماره 1 (پیاپی 5، بهار و تابستان 1400)

گیاه برنج تحت تاثیر تغییرات اقلیمی می‏تواند تجلی‏گاه تظاهرات بیولوژیکی مختلف باشد. یکی از این تظاهرات تغییر در تنوع و خسارت موجودات زنده زیان‏آور می باشد. از پارامترهای مهم در طبقه بندی اقلیم، میزان بارش سالانه است که از این حیث کشورمان به اقلیم‏های خشک و نیمه خشک طبقه بندی شده‏ است. به دلیل همین تغییرات اقلیمی، اغلب استان‏های برنج‏خیز کشور ممکن است مستعد کشت مستقیم برنج باشند که استان گلستان یکی از آن‏ها محسوب می‏شود. در این تحقیق دو سیستم کشت مستقیم و غرقابی برنج از نظر فون حشرات زیان‏آور مورد بررسی قرار گرفته‏اند. نتایج این پژوهش نشان داد که تنوع گونه‏ای و فراوانی آن‏ها در دو سیستم کشت مذکور متفاوت بوده لذا تحلیل درست از تفاوت حشرات زیان‏آور در این دو سیستم برای مدیریت انبوهی آفات حشره‏ای از نظر حفظ عملکرد محصول، پایداری تولید و کاهش ضایعات برای بهره‏برداران برنج بسیار مهم است. این بررسی نشان داد تغییر سیستم کشت برنج از حالت غرقاب به کشت مستقیم می‏تواند موجب بروز گونه‏های زیان‏آور شود. برخی از گونه‏ها مانند ساقه خوار نواری، کرم سبز برگ‏خوار، شب پره تک نقطه‏ای، سر خرطومی ریشه‏ی برنج، سنک بذرخوار کلزا از گونه‏های مشترک در دو سیستم کشت مستقیم و غرقاب بودند، اما گونه‏ی مگس خزانه‏ی برنج فقط در کشت غرقاب و گونه‏های کرم سفید ریشه و کرم مفتولی ریشه در کشت مستقیم مشاهده شدند. نتیجه گیری کلی از این تحقیق نشان داد در کشت مستقیم و تناوب با سایر محصولات دیگر تعداد، فراوانی و خسارت بندپایان زیان‏آور بیشتر از کشت غرقاب بوده است.

حلزون ها و لیسک ها می توانند همه ی محصولات زراعی و باغی را بخورند و بیشترین آسیب را در هنگام استقرار محصول و ابتدای رشد در بهار و پاییز وارد کنند. این آسیب در شرایط خنک و مرطوب شدیدتر است و باعث کندن شدن رشد محصول یا از بین رفتن آن می شوند. شکی نیست که حلزون و لیسک (راب) بدترین دشمن گیاهان در بسیاری از نقاط جهان و از جمله ایران هستند. آن ها به طور معمول در روز در بقایای گیاهی پوسیده یا خاک پنهان می شوند و شب هنگام زیر پوشش گیاهی، زیر سنگ، زیر گلدان های حاوی گیاه و هزار مخفی گاه دیگر ظاهر و در شب تغذیه می کنند. در مناطق شمال ایران همه ساله این جانوران به محصولات کشت دوم پس از برداشت برنج خسارت زیادی را به کشاورزان تحمیل می کنند، به طوری که در بعضی موارد کشاورزان به کشت مجدد محصولات خود اقدام می نمایند و از این لحاظ مجبور به پرداخت هزینه اضافی خواهند شد. از آنجایی که اکثر این جانوران وابستگی زیادی به رطوبت دارند، خسارت این آفات در مناطق و محیط های مرطوب بیشتر و مهم تر است. بهترین راهبرد برای مدیریت این آفات درکشت دوم بعد از برنج یا باغ، تلفیقی از روش های زراعی، مکانیکی، بیولوژیک و شیمیایی می باشد.

وقتی مشکلات متعدد و متنوع در ابعاد مختلف زندگی بشر در طول زمان رخ می دهد، گرایشی قطعی برای بازبینی کارآیی و پایداری سیستم های سنتی اتفاق می افتد. لذا توسعه فناوری های مناسب بسیار حایز اهمیت است. به اعتقاد راجرز و شومیکر فناوری های ارایه شده باید دارای پنج ویژگی شامل؛ مزیت نسبی، سازگاری، پیچیدگی، آزمون پذیری و قابلیت مشاهده باشند، تا قابل ارزیابی توسط کشاورزان باشند. در این راستا محققان موسسه تحقیقات برنج طی سالیان متمادی به معرفی فناوری های مناسب اقدام نمودند. به طور کلی فناوری های ارایه شده در فرآیند تولید برنج برای استفاده شالیکاران، به طور نسبی دارای قابلیت بررسی بر مبنای پنج ویژگی مطرح شده فناوری ها توسط شالیکاران در سطح مزارع شالیکاری است. باید توجه داشت که فرآیند تغییر شامل سه مرحله ابداع، نشر و پیامدها است. به طور عمده ابداع یا خلق فناوری به وسیله محققان انجام می شود. علاوه بر آن در طی سال های اخیر در قالب طرح نظام نوین ترویج، فناوری معرفی شده تا حدودی به وسیله محققان در بین شالیکاران نشر داده می شود. اما آنچه که در فرآیند تغییر رویکرد شالیکاران در اجرای فناوری های معرفی شده چندان مورد توجه قرار نمی گیرد، عدم مستندسازی پیامدهای ناشی از پذیرش یا عدم پذیرش نوآوری است. لذا لازم است در امتداد معرفی فناوری ها، پروژهایی به منظور بررسی پیامدهای ناشی از پذیرش یا عدم پذیرش فناوری ها تعریف و اجرا شود.

شیوع کووید 19و گسترش سریع آن، بسیاری از دولت ها و تولیدکنندگان کشاورزی را غافلگیر کرد و باعث واکنش های فوری سیاستی توسط اعضای سازمان تجارت جهانی شد. انتظار می رود بسیاری از اقدامات اولیه برای مهار کووید 19 تاثیر منفی بر بخش کشاورزی داشته باشد. اما شواهد حاکی ازانعطاف پذیری بالای بخش کشاورزی در این بحران است و این بخش نسبت به سایر بخش ها عملکرد تجاری بهتری را ثبت کرده است. به طور کلی، پیش بینی اکثر بررسی های انجام شده حاکی ازکاهش میزان عرضه و تقاضای محصولات کشاورزی و ایجاد اختلالات احتمالی در بخش تجارت و تدارکات است. این مقاله با رویکردی مروری و با استفاده از گزارش های بروزشده مراجع معتبر بین المللی(شامل فایو، سازمان تجارت جهانی، صندوق بین المللی پول، و...) به تاثیرات کووید 19 بر بخش کشاورزی و با تمرکز بر محصول برنج در مقیاس بین المللی می پردازد و راهکارهای سیاستی کوتاه مدت و بلند مدت انجام و توصیه شده از جانب نهادهای معتبر بین المللی را مورد اشاره قرار می دهد.

سطح زیر کشت مجدد برنج در استان مازندران معادل 70 هزار هکتار است. مشکلات کشت مجدد برنج در اراضی شالیزاری شامل مصرف بی‎رویه کودهای نیتروژنه، علف کش‎ها و آفت کش های شیمیایی است. بنابراین، آزمایش تحقیقی- ترویجی در سه مکان شامل روستاهای کچب کلوا، کروکلا و بی‎نمد در مازندران در سال زراعی 1399 انجام شد. در هر سه مکان، ارقام کوهسار، بینام و هاشمی با مدیریت زراعی حاصل از نتایج پروژه تحقیقاتی به کشاورزان بیان و اجرا شد. دامنه تغییرات ارتفاع بوته، تعداد خوشه در کپه، تعداد دانه پر در خوشه، وزن هزار دانه و عملکرد برای هر سه رقم و مکان به‎ترتیب بین 122-85 سانتی‎متر، 17-8 عدد، 106-54 عدد در خوشه، 30-24 گرم، 3700-2800 کیلوگرم در هکتار، متغیر بود. از رقم بینام در فریدونکنار و رقم کوهسار در بابل عملکرد بیشتری به دست آمد. برای دستیابی به پتانسیل تولید در شرایط مزرعه داشتن 25 کپه در متر مربع، وجین دستی، آبیاری تناوبی، مصرف تقسیطی نتیروژن در دو یا سه بار به فاصله 15 روز به مقدار 120 تا 200 کیلوگرم کود اوره در هکتار، مصرف کود پایه فسفره و پتاسه به‎میزان 100 تا 150 کیلوگرم در هکتار، کنترل آفت ساقه خوار و بلاست با دو بار سمپاشی، توصیه می‎شود.

یکی از راهکارهای موثر در افزایش تولید برنج، مدیریت صحیح به زراعی بر اساس داده های دقیق مورفولوژی است. در مزرعه هوشمند موسسه تحقیقات برنج کشور، داده های دقیق جهت شناسایی تفاوت در طول دوره رشد رویشی و زایشی در ارقام اصلاح شده و محلی مورد استفاده قرار گرفته و بر اساس نتایج تجزیه داده های چند ساله، می توان توصیه های به زراعی دقیق تری به کشاورزان ارایه داد. داده های دقیق محیطی و مورفولوژی طی سه فصل زراعی متوالی، توسط سنسورهای ویژه در طول دوره رشد در ارقام آنام، گیلار و هاشمی با هدف مقایسه بین این ارقام و ارایه توصیه های فنی، ثبت شد. نتایج نشان داد که طول دوره رشد در رقم آنام نسبت به ارقام گیلار و هاشمی کم تر بود. طول دوره رشد به صورت دقیق بر حسب روز و میزان لوکس نوری و دمای مورد نیاز ثبت شد. همچنین ارقام اصلاح شده گیلار و آنام، به دلیل کامل کردن مراحل مختلف رشد در دمای پایین تر نسبت به رقم محلی، نسبت به سرمای اول فصل در خزانه متحمل تر بوده و می توان بذرپاشی این ارقام را 5 تا 7 روز زودتر انجام داد. از طرفی این ارقام سرعت رشد بیشتری در خزانه داشته و چند روز پس از نشاکاری استقرار سریع تری نسبت به رقم محلی داشتند و دمای برگ و کنوپی آن ها نیز بالاتر بود. در ضمن برگ ارقام گیلار و آنام نسبت به رقم هاشمی، سبزینگی بیشتری داشته و دمای برگ آن ها در طول دوره رشد به ویژه اواخر دوره رویشی و ابتدای دوره زایشی بیش تر از رقم هاشمی بود. با توجه به دمای بالاتر برگ در ارقام آنام و گیلار می توان نتیجه گرفت، امکان انتقال بیش تر مواد فتوسنتزی از ساقه و برگ به دانه ها در انتهای طول دوره رشد وجود دارد. لذا توصیه می شود تقسیط کودها با دقت بیشتری انجام شده به طوری که تعداد دانه پوک در خوشه ارقام آنام و گیلار کاهش پیدا کند. ارقام آنام و گیلار نسبت به رقم هاشمی، تعداد دانه در خوشه بیش تری دارند، از طرفی توانایی بیش تری در انتقال مواد غذایی در انتهای دوره رشد را دارا می باشند، لذا اگر مواد غذایی در خاک به میزان کافی باشد، این ارقام می توانند عملکرد بیش تری داشته باشند. انجام آزمون خاک در ابتدای فصل زراعی و تقسیط کودها بر اساس تقویم زراعی و شرایط خاک در حصول عملکرد حداکثری ارقام آنام و گیلار بسیار موثر خواهد بود. در مجموع نتایج تجزیه داده های دقیق روی این سه رقم نشان داد که ارقام گیلار و آنام به سرمای اول فصل تحمل بیش تری دارند و در صورت وجود مواد غذایی در خاک می توانند، حداکثر پتانسیل عملکرد را داشته باشند. در ضمن با استفاده از ثبت روزانه میزان نور دریافتی و دمای روزانه محیط، طول دوره رشد این ارقام ثبت شده و در بین آن ها، رقم آنام از همه زودرس تر می باشد. لازم به ذکر است همه این ارقام درگروه ارقام زودرس می باشند و نسبت به هم مقایسه شده اند.

کیفیت برنج توسط مجموعه آزمایش های فیزیکی، شیمیایی و پخت اندازه گیری می شود. هریک از این آزمایش ها نشان دهنده بخشی از کیفیت دانه برنج می باشد. در این مقاله، خصوصیات کیفی، پخت و ارزیابی حسی رقم طلوع در مقایسه با شاهد محلی رقم هاشمی و شاهد پرمحصول رقم شیرودی با مجموعه ای از آزمون ها مورد بررسی قرار گرفته اند. آمیلوز رقم طلوع 5/24 و نزدیک به رقم شیرودی با آمیلوز 25 درصد و بیشتر از رقم هاشمی با آمیلوز 5/21 درصد بود. درصد گچی رقم طلوع 9/2 و کمتر از رقم هاشمی با 5/4 درصد و رقم شیرودی با 5/17 درصد بود. طول دانه خام رقم طلوع بالای 7 میلی متر و نسبت طول به عرض دانه خام (رعنایی خام) بالای 3 بود که مانند دو رقم شاهد جزو ارقام دانه بلند طبقه بندی می شود. نسبت طویل شدن رقم طلوع 63/1 و بیشتر از رقم شیرودی با نسبت طویل شدن 58/1 و کمتر از رقم هاشمی با نسبت 67/1 بود. در ارزیابی حسی، رقم طلوع امتیاز کمتری از هاشمی و شیرودی کسب کرد.