نشریه شالیزار
پیاپی 2 (پاییز و زمستان 1398)

کشت برنج در ایران دارای اهمیت اقتصادی و اجتماعی زیادی بوده و بعد از گندم، دومین غله مهم در سبد غذایی مردم ایران است. کمبود روزافزون منابع آبی ناشی از تغییر اقلیم و سرازیر شدن آن به بخش های دیگر مانند شرب و صنعت سبب کمتر شدن سهم کشاورزی از این منابع شده است. از سوی دیگر مقدار مصرف آب در روش غرقاب دایم زیاد و بهره وری آن کم می باشد. یکی از راهکارهای کاهش مصرف آب در کشت برنج تغییر روش مرسوم آبیاری از غرقاب دایم به آبیاری تناوبی در مناطقی است که با کمبود این منبع حیاتی روبرو هستند. به منظور اصلاح شیوه سنتی آبیاری غرقابی در شالیزار پژوهش هایی به صورت آزمایش های جداگانه با آبیاری تناوبی در شهرهای مختلف استان مازندران اجرا شد. نتایج نشان داد که تغییر روش آبیاری از غرقابی دایم به آبیاری تناوبی تغییری در مقدار عملکرد و صفات طول خوشه، تعداد دانه پر، تعداد دانه پوک، وزن هزارد انه، درصد باروری و تعداد پنجه در کپه نداشت. مدیریت آبیاری در اراضی شالیزاری به شیوه تناوبی ضمن جلوگیری از کاهش عملکرد و پایداری تولید سبب صرفه جویی در مصرف آب به مقدار 10 الی 20 درصد شده است. به عبارت دیگر می توان نتیجه گرفت که برای کشت برنج نیازمند شرایط غرقاب دایم نبوده و در صورت کمبود آب، آبیاری تناوبی در کشت برنج، اعمال آبیاری تناوبی از مرحله پس از استقرار نشا تا رسیدن فیزیولوژیکی برنج برای نواحی مرکزی استان مازندران می باشد.

کشت متناوب برنج و کلزا در شالیزار‏های شمال کشور نه تنها در تامین منابع انرژی بلکه در ایجاد خودکفایی منابع غذایی کشور نقش اساسی دارد. شناخت لازم در خصوص مدیریت گیاه‏پزشکی این محصولات برای پایداری تولید ضروری است. به‏طوری‏که عدم آگاهی از این فرآیند می‏تواند موجب بروز خسارت جبران‏ناپذیری در مزرعه شود. از عوامل زنده‏ای‏که عملکرد محصولات فوق را در زیست بوم شالیزار تهدید می‏کنند برخی از بندپایان حشره‏ای (کرم ساقه‏خوار نواری‏‏برنج) و نرم‏تنان‏زیان‏آور (حلزون‏ها و راب‏ها) هستند. کرم ساقه‏خوار، گیاه برنج را در مراحل مختلف رشدی و نرم‏تنان‏زیان‏آور گیاهچه‏های کلزا را به‏ویژه در مرحله رویشی مورد حمله قرار می‏دهند. علاوه بر آن،‏ چنانچه تاریخ کاشت مناسب برنج و کلزا در شالیزار‏های شمال کشور توسط کشاورزان رعایت نشود، نیز موجب افزایش میزان آلودگی بوته‏های برنج به کرم ساقه‏خوار خواهد شد. همچنین رعایت روش‏های مختلف کنترلی با رویکرد مدیریت تلفیقی می‏تواند متضمن تولید محصول سالم و زیست بوم سالم در شالیزار گردد.

گیاه برنجی که 5 تن در هکتار شلتوک تولید می‎کند، حدود 470-230 کیلوگرم سیلیسیم عنصری را از یک هکتار زمین بر حسب نوع خاک و شرایط اقلیمی جذب می کند و میزان جذب آن پنج برابر نیتروژن است. مصرف کود سیلیکاته در اراضی شالیزاری، باعث افزایش 5 تا 20 درصدی ماده خشک تولیدی و عملکرد شلتوک می‎شود. سیلیسیم، باعث عمودی قرار گرفتن برگ‎ها و نفوذ بیشتر نور در داخل پوشش گیاهی برنج شده و در نتیجه فتوسنتز پوشش گیاهی بهبود می‎یابد. با مصرف سیلیس میزان شاخص تحمل به ورس، 15 درصد بهبود می‎یابد. همچنین، درصد بیماری بلاست و شیوع کرم ساقه‎خوار کاهش می‎یابد. بنابراین مصرف کودهای سیلیکاته در زراعت برنج ضروری است و مقدار قابل توصیه آن بسته به نوع رقم برنج، نوع خاک و شرایط اقلیمی بین 250-100 کیلوگرم در هکتار کودهای سیلیکات پتاسیم و کلسیم، حاوی 32 درصد (SiO2) متغیر است. زمان مصرف کود گرانوله نصف به صورت پایه و نصف به صورت سرک 30 تا 45 روز بعد از نشاکاری می‎باشد.

تولید پایدار محصولات کشاورزی و تامین امنیت غذایی با حداقل اثرات مضر زیست محیطی در جامعه جهانی امروز بسیار مورد توجه می باشد. برنج محصولی استراتژیک در ایران است و برای افزایش تولید و کاهش هزینه ها، به حداقل رساندن کاهش رقابت علف های هرز ضروری می باشد. امروزه روش عمده کنترل علف های هرز در مزارع برنج، کاربرد علف کش های شیمیایی است که اثرات مخرب ناشی از آن بر کسی پوشیده نیست و لازم است به روش های مدیریتی غیرشیمیایی توجه بیشتری شود. برخی از روش های غیر شیمیایی کنترل علف های هرز در شالیزار روش های زراعی (شامل پیشگیری از ورود علف هرز به مزرعه، اعمال برنامه کنترل علف های هرز در زمان مناسب، انتخاب رقم با قدرت رقابتی بالا در برابر علف-های هرز، انتخاب تراکم مطلوب کشت با توجه به رقم و روش کشت، انتخاب روش مناسب کشت، مدیریت صحیح کوددهی و غیره) و روش های فیزیکی (شامل وجین دستی و کنترل مکانیکی) می باشند و لازم است که از مجموع این روش ها برای مدیریت پایدار علف های هرز بهره گرفته شود.

در ایران پس از گندم، برنج دومین محصول کشاورزی پرمصرف می باشد که مصرف آن پس از دهه 50 افزایش چشمگیری یافته و در ردیف کالاهای اساسی و ضروری قرار گرفته است. تولیدکنندگان برنج همواره با وجود قیمت های پایین این محصول در زمان برداشت، با مشکلات فراوانی مواجه بوده اند و برخورداری از سهم پایین از قیمت نهایی بازار، همواره از مشکلات بازار برنج بوده است. بازار برنج همواره مستعد بروز نوسانات قیمتی می باشد. با توجه به این مسایل، مداخله هدفمند دولت در بازار، با هدف افزایش عایدی تولیدکننده و کنترل بازار، موثر خواهد بود. یکی از موارد اثرگزار بر بازار برنج خرید به موقع تضمینی توسط دولت می باشد. با توجه به افزایش واردات برنج های خارجی در سال های اخیر و نوسانات موجود در بازار همچنین رکود حاکم بر بازار برنج داخلی و کاهش قیمت انواع برنج پرمحصول در بازار وزارت جهاد کشاورزی خرید برنج داخلی از کشاورزان را باید در دستور کار قرار دهد. اما موفقیت در خرید برنج توسط بخش دولتی، خرید در زمان مناسب و قیمت پیشنهادی مناسب می باشد.

بیماری تغییر رنگ خوشه برنج یک بیماری مرکب یا چند عاملی است که عوامل متعدد قارچی و باکتریایی در ایجاد آن دخیل هستند. در منطقه لنجانات استان اصفهان برنج به عنوان یک کشت اصلی محسوب می شود. ارقام برنج لنجان از ارقام پابلند، مقاوم به سرما، زودرس، حساس به ریزش دانه و بیماری های پوسیدگی طوقه و تغییر رنگ خوشه اند. با توجه به شرایط خاص اقلیمی تمامی برنج مورد کشت در استان متعلق به ارقام بومی است. بیماری تغییر رنگ خوشه برنج سالیانه درصد قابل توجهی از شالیزارهای استان را عمدتا توسط عوامل قارچی آلوده کرده و باعث کاهش کمی و کیفی محصول می شود، بنابراین مدیریت و کنترل این بیماری بر اساس بررسی های میدانی و تحقیقات انجام شده در کشور و استان می تواند نقش موثری در افزایش کمی و کیفی محصول برنج استان ایجاد نماید. در همین راستا میتوان با تکیه بر یافته های علمی از جمله استفاده از بذور ضدعفونی شده، رعایت اصول به زارعی، تغذیه متعادل و در صورت نیاز کاربرد قارچ کش ها در مزرعه، بیماری را کنترل و مدیریت کرد.

با توجه به سطح زیرکشت زراعت برنج در استان های شمالی کشور (حدود 450 هزار هکتار) لزوم بهره برداری بهینه به منظور تولید محصولات کشاورزی و افزایش تولیدات ملی امری ضروری است. یکی از راهکارهای اساسی برای افزایش تولید و درآمد کشاورزان ضمن حفظ پایداری تولید برنج، توسعه کشت دوم بعد از برداشت برنج است. با وجود اهمیت حیاتی کشت دوم در اراضی شالیزاری، سطح وسیعی از این اراضی به دلایل متعدد زراعی، اقتصادی و اجتماعی به صورت نکاشت باقی می ماند. با توجه به اینکه در شرایط کنونی امکان تامین علوفه مورد نیاز دامداری ها به دلیل هزینه بالای حمل و نقل و واردات تا حد زیادی با مشکلات عدیده ای همراه است، توسعه کشت گیاهان علوفه-ای یک ساله در شالیزارهای برنج می تواند راهکاری مفید باشد. از جمله این محصولات علوفه ای تریتیکاله می باشد. تریتیکاله می تواند به عنوان جایگزینی مناسب جهت استفاده از پتانسیل ها و ظرفیت های موجود در کشور برای تامین کسری بخشی از علوفه مورد نیاز مورد توجه جدی قرار گیرد. ضمن آن که بازاریابی و سودآوری اقتصادی این محصول نیز دارای اهمیت فوق العاده ای در تداوم و گسترش سطح زیر کشت این محصول می باشد. کشت این گیاه علاوه بر تامین علوفه، با تقویم زراعی برنج کمترین تداخل را داشته و می تواند به عنوان کشت دوم در تناوب با برنج توصیه شود. به منظور هدایت و راهبری یکنواخت در جهت مدیریت مزرعه و استفاده اصولی و فنی از ابزارهای تولید، دستورالعمل تولید تریتیکاله به عنوان کشت دوم در اراضی شالیزاری بعد از برنج که حاوی نحوه اجرا در مراحل مختلف تولید می-باشد، تهیه شده است

تعیین آب مورد نیاز گیاه یکی از عوامل کلیدی برای مدیریت آبیاری است. در شرایط کمبود منابع آبی، با هدف استفاده کاراتر از آب برای برنامه ریزان بخش کشاورزی از اهمیت بالایی برخوردار است. روند رو به رشد کشت شالی در استان گلستان به دلیل توجیه اقتصادی واقعیتی انکار ناپذیر است. از آنجا که برنج یک گیاه پرمصرف از نظر آب شناخته شده است، ضروری است تا با تعیین آب مورد نیاز گیاه و تدقیق اطلاعات بر مبنای شرایط اقلیمی جاری، سیاست کشت منطقه تدوین گردد. در حال حاضر اطلاعات منسجم مبتنی بر بررسی های پژوهشی و به روز شده نیاز آبی گیاه برنج وجود ندارد. به همین دلیل در این مطالعه به تعیین آب مورد نیاز گیاه برنج با دوره رشد 110 تا 120 روز در شرایط استان گلستان پرداخته شده است. در این نوشتار با استفاده از اطلاعات هواشناسی سال های 97 و 98 و همچنین اطلاعات طولانی مدت بر مبنای دو ایستگاه سینوپتیک گرگان و گنبد و اطلاعات منطقه ای آب مورد نیاز برنج با استفاده از رابطه پنمن-مانتیث و نرم افزار EToCal برآورد شدند. نتایج بررسی نشان داده است که نیاز آبی خالص برنج در کشت تابستانه بر مبنای ایستگاه هواشناسی گرگان در سال های 97، 98 و طولانی مدت به ترتیب برای 720، 700 و 660 میلی متر و بر مبنای ایستگاه هواشناسی گنبد برابر با 800، 788 و 690 میلی متر و در کشت بهاره برای گرگان به ترتیب زمان های قبلی معادل 670، 600 و 595 میلی متر و به همین ترتیب برای گنبد برابر 775، 700 و 680 میلی متر برآورد شد.

به منظور بهبود کمی (افزایش عملکرد) برنج در اراضی شالیزاری با کاربرد راهبردهای مدیریت عناصر غذایی کم مصرف (با تمرکز بر عنصر روی) آزمایشی دو ساله مبنی بر ارزیابی عملکرد دو رقم برنج هاشمی و گیلانه با مصرف روی انجام شد. تیمارهای آزمایش مشتمل بر دو فاکتور رقم (دو سطح) و کاربرد عنصر روی در سه سطح شامل عدم استفاده از کود روی، محلول پاشی سولفات روی نیم درصد در یک هفته قبل از گلدهی و محلول پاشی سولفات روی نیم درصد در یک هفته قبل از گلدهی به همراه محلول پاشی روی در مرحله پرشدن دانه در قالب آزمایش فاکتوریل با استفاده از طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در موسسه تحقیقات برنج (رشت) انجام شد. درطول اجرای آزمایش، صفات مهم مانند عملکرد دانه، کاه ، تعداد دانه پر و تعداد دانه کل در خوشه اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که محلول پاشی روی از منبع سولفات روی سبب افزایش عملکرد به میزان 14و 8/5 درصد به ترتیب در ارقام هاشمی وگیلانه شد. همچنین افزایش عملکرد کاه در رقم هاشمی 20 درصد و گیلانه 14درصد بوده است. براین اساس انجام محلول پاشی با کود حاوی روی در مزارع برنج برای ارتقای کمیت و کیفیت برنج توصیه می شود.