نشریه شالیزار
سال دوم شماره 1 (پیاپی 3، بهار و تابستان 1399)

در راستای اصلاح ارقام جدید و مشابه ارقام محلی ایرانی، رقم جدید آنام طی یک فرآیند زمانی 15 ساله اصلاح و در سال 1398 معرفی شد. رقم آنام حاصل تلاقی هاشمی× صالح بوده و با عملکرد دانه 6-8/4 تن در هکتار، ضمن برتری نسبت به والدین خود، جزو ارقام زودرس (104-100 روز) و پاکوتاه محسوب می شود. به طورکلی در خزانه جوی و پشته در حدود 150 تا 200 گرم بذر جوانه دار شده برای هر مترمربع و برای سینی کاشت مقدار 120 تا 140 گرم بذر جوانه دار شده توصیه می شود. تراکم کاشت در زمین اصلی بین 2 تا 3 عدد نشا در هر کپه و فاصله کاشت در روش دستی به صورت 20 سانتی متر بین ردیف و 15-10 سانتی متر روی ردیف توصیه می شود. همچنین کاربرد 75-90 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار با توجه به ماده آلی خاک ضروری می باشد. رقم آنام نسبت به بیماری بلاست نیمه حساس می باشد. قارچ کش های مناسب برای جلوگیری از خسارت بیماری بلاست شامل تری سیکلازول، ویستا، ناتیوو و وین می باشد. نیاز آبی رقم آنام به دلیل زودرس بودن نسبت به ارقام اصلاح شده میان رس تا دیررس، بدون در نظر گرفتن آب مورد نیاز برای آماده سازی زمین، بسیار کم بوده (4500 مترمکعب) است. برای کنترل و جلوگیری از کرم ساقه خوار برنج از تریکوکارت حاوی زنبور تریکوگراما، حذف پنجه های آلوده، دیازینون گرانول 5 یا 10 درصد، پادان گرانول 4 درصد و ریجنت 2/0 درصد کاربرد دارد. علف کش های مناسب شامل بوتاکلر، پرتیلاکلر و کانسیل سه تا هفت روز پس از نشاکاری و قبل از دوبرگی شدن علف های هرز برای کنترل سوروف توصیه می شود.

در مطالعه علف های هرز محصول برنج به روش کشت مستقیم در بستر خشک (خشکه کاری) در استان گلستان طی سال زراعی 1398، 26 گونه علف هرز متعلق به 14 خانواده گیاهی شناسایی گردید. براساس شاخص فراوانی نسبی، خانواده های سیپراسه، پوآسه و مالواسه به ترتیب مهم ترین خانواده های گیاهی در مزارع کشت برنج به روش خشکه کاری در استان گلستان بودند. در میان گونه های ظاهر شده در سطح استان، 81 درصد علف های هرز یک ساله و 19 درصد چند ساله بودند. همچنین، 69 درصد گونه های گزارش شده جزو پهن برگ ها، 27 درصد در گروه باریک برگ ها و 4 درصد در گروه جگن ها جای گرفتند. گاوپنبه، عروسک پشت‎پرده، خربزه وحشی، پیچک صحرایی و خرفه به ترتیب با فراونی نسبی 25/26، 18، 90/15، 69/14 و 66/14 مهم ترین علف های هرز از گروه پهن برگ ها، علف هرز چایر آبی با فراوانی نسبی 42/12 مهم ترین باریک برگ و گیاه چندساله اویارسلام ارغوانی با فراوانی نسبی 36/66 مهم ترین علف هرز از گروه جگن ها بودند. بر اساس نتایج این مطالعه، گیاهان هرز اویارسلام، کلزای خودرو، چایر آبی، درنه سرخه، پیچک صحرایی و گاوپنبه به ترتیب بیشترین میانگین تراکم را (8/8، 6/2، 9/1، 4/1، 4/1، 2/1) در سطح مزارع برنج مورد بررسی در استان داشتند. بیشترین درصد یکنواختی مربوط به علف های هرز اویارسلام، گاوپنبه، درنه سرخه، عروسک پشت پرده و خرفه بود. بیشترین درصد فرکانس در سطح مزارع برنج استان گلستان به روش کشت مستقیم نیز به علف های هرز اویارسلام، گاوپنبه، درنه سرخه، خربزه وحشی و عروسک پشت پرده تعلق داشت. علف های هرز اویارسلام، گاوپنبه، درنه سرخه و عروسک پشت پرده به ترتیب با فراوانی نسبی 36/66، 25/26، 44/23 و 18 بیشترین شاخص درجه اهمیت نسبی را در مزارع برنج خشکه کاری استان داشتند.

سنگ فسفات یک اصطلاح کلی است که شامل مجموعه ای از کانی های مختلف بوده که در آن غلظت و میزان کانی های فسفاته قابل توجه و زیاد است. سنگ فسفات ماده طبیعی است که حدود 5 تا 13 درصد فسفر دارد. سنگ فسفات ها در طبیعت عمدتا به دو شکل آذرین و رسوبی یافت می شوند. حدود 20- 10 درصد از سنگ فسفات ها را آذرین، 80 تا 90 درصد آن را رسوبی و فقط 2 تا 3 درصد منابع زیست زا تشکیل می دهند. سنگ فسفات در ایران در مناطق مختلف کشور از جمله یزد، کهکیلویه و بویراحمد و تهران یافت می شود. مهم ترین معدن آذرین سنگ فسفات در ایران معدن آسفوردی یزد می باشد که استخراج آن صنعتی شده است. منابع رسوبی زیادی نیز در کهکیلویه و بویراحمد وجود دارد که هنوز بهره برداری نگردیده است. ذخایر سنگ فسفات آسفوردی 17 میلیون تن با عیار 5/13 درصد p 2O5 و کهکیلویه و بویراحمد 210 میلیون تن با عیار 5/10 درصد p 2O5 می باشد. استفاده از سنگ فسفات در خشکه کاری و در خاک های آهکی اثرات چندان مثبتی نداشته ولی استفاده از آن در خاک های اسیدی و همچنین خاک های شالیزار اثرات سودمندی را به دنبال دارد. استفاده از سنگ فسفات در شالیزارها صرف نظر از واکنش پذیری و نوع آن، کارآیی بالایی دارد. لذا وجود یک سیستم حمایتی می تواند به استفاده از سنگ فسفات در اراضی شالیزاری کمک کرده و ضمن افزایش محصول از آلودگی آب و خاک جلوگیری و به تولید پایدار برنج کمک نماید.

حلزون های آبزی جانورانی هستند که هرساله به محصولات زراعی از جمله به مزارع برنج خسارت زیادی را تحمیل می کنند. به طوری که در بعضی موارد شالی کاران اقدام به کشت مجدد محصول خود می نمایند و از این لحاظ مجبور به پرداخت هزینه اضافی می شوند. در همین راستا، تعدادی از نمونه های حلزون در سال های 1398و 1399 از مزارع برنج شهرستان های انزلی، لنگرود، لاهیجان، شفت و رشت جمع آوری و جهت شناسایی به موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور ارسال شد. در ادامه سه گونه حلزون با نام علمی Lymnaea palustris Müller، Lymnaea truncatula Müllerو Physa acuta Draparnaud شناسایی شدند. مدیریت حلزون بر اساس روش های پیشگیرانه و اصلاحی با تاکید بر اقدامات زراعی و مکانیکی می باشد. استفاده از حلزون کش ها برای آخرین اقدام برای کنترل آن ها است. زمان کاشت دوره حساسیت به آسیب حلزون را بسیار تحت تاثیر قرار می دهد. نشاهای مسن تر (30 روزه) نسبت به نشاهای جوان (20 روزه) تحمل بیشتری داشته و آسیب کمتری به حلزون از خود نشان می دهند. کاهش ارتفاع آب و زه کشی مزارع برنج باعث فرار حلزون ها می شود. همچنین با استفاده از روش مکانیکی (جمع آوری با دست) می توان جمعیت حلزون را کاهش داد. در جمعیت های پایین آفت، اگر روش های زراعی و مکانیکی موثر مواقع نشد، حلزون ها را می توان با دوز پایین حلزون کش کنترل نمود. از طرف دیگر، در تراکم بالای جمعیت و پرخطر باید تلفیقی از روش های زراعی، مکانیکی، بیولوژیک و شیمیایی به کار گرفت. در صورت استفاده از حلزون کش، دوز 5/0 کیلوگرم در هکتار توصیه می شود.

ساقه خوارها مهم ترین آفات برنج در شالیزارهای شمال کشور هستند. حدود 44 گونه ساقه خوار از راسته ی پروانه ها در دنیا روی برنج فعالیت می کنند ولی تاکنون فقط شش گونه ساقه خوار از شالیزارهای شمال کشور گزارش شده است. در این مقاله اطلاعات جمع بندی شده ای از وضعیت گونه های ساقه خوار فعال در شالیزارهای سه استان شمالی کشور (گیلان، مازندران و گلستان) ارایه شده است. همچنین گونه های شبیه به ساقه خوارهای برنج و ساقه خوارهایی که به اشتباه از شالیزارهای شمال کشور گزارش شده اند نیز توضیح داده شده اند. برای فهم بهتر مطالب، سعی شده برای تمام گونه ها از تصاویر رنگی و واضح استفاده شود.

وابستگی شدید کشت محصولات کشاورزی و به خصوص برنج به آب از یک سو و خشکسالی های اخیر به همراه سرازیر شدن این ماده حیاتی به بخش های دیگر مانند شرب و صنعت از سوی دیگر،  سبب کمتر شدن سهم کشاورزی از این منابع شده است. بنابراین برای پایداری تولید برنج در کشور به ناچار می بایست از منابع موجود حداکثر بهره وری را داشته باشیم. یکی از راهکارهای افزایش بهره وری آب در کشت برنج، تغییر روش مرسوم آبیاری می باشد. از اینرو به منظور اصلاح شیوه رایج آبیاری در شالیزار پژوهشی با دو تیمار آبیاری غرقابی دایم (کشت رایج) و آبیاری تناوبی در شهرهای مختلف استان مازندران در سال 1397 به اجرا گذاشته شد. نتایج نشان داد که تغییر شیوه آبیاری از غرقابی به آبیاری با زهکشی میان فصلی در شهرهای مختلف استان، سبب افزایش 9/9 درصدی عملکرد از 4301 کیلو گرم در هکتار به 4730 کیلو گرم در هکتار شد. همچنین تغییر شیوه آبیاری تاثیری روی صفات تعداد پنجه در کپه، ارتفاع بوته، طول خوشه و درصد باروری نداشته است. نتایج نشان داد مدیریت آبیاری در اراضی شالیزاری به شیوه آبیاری غرقابی و اعمال دو مرتبه خشکی میان فصل قبل از مرحله گل دهی سبب افزایش معنی دار عملکرد و در نتیجه افزایش بهره وری آب شده است. بنابراین، این روش سبب بهبود درآمد شالیکاران و استفاده بهینه از منابع آبی موجود شده که در نهایت موجب افزایش پایداری تولید برنج خواهد شد.

در راستای سیاست های راهبردی وزارت جهاد کشاورزی مبنی بر تولید محصول سالم و ارگانیک، طرح ملی تولید برنج ارگانیک از سال 1395 لغایت 1399 در قطعه زمینی به مساحت 10 هکتار و به فاصله حداقل 1000 متر از سایر مزارع شالیزاری در ایستگاه تحقیقات زراعی بایع کلا، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی مازندان، با کشت برنج هاشمی اجرا شد. مهم ترین وجوه تمایز سیستم کشاورزی تولید برنج ارگانیک با سیستم شالی کاری مرسوم در نحوه مدیریت تغذیه و مدیریت کنترل عوامل خسارت زای زنده گیاهی است. کنترل عوامل بیماری زا با تولید نشاهای سالم (روش های زراعی، ضدعفونی بذر و محلولپاشی خزانه با قارچ های کنترل گر زیستی) و استفاده از عامل کنترل گر زیستی باکتریایی در زمین اصلی انجام شد. برای کنترل آفات، مدیریت تلفیقی شامل شخم عمیق مزرعه بعد از برداشت محصول، حذف علف های هرز اطراف مزرعه، نشا به موقع در نیمه اردیبهشت، نصب تله فرمونی در طول دوره رشدی برنج، رهاسازی زنبور تریکوگراما و محلول پاشی با کنترل گر زیستی باکتریایی بود. کنترل علف های هرز شامل دقت در آماده سازی، تسطیح، شخم، غرقاب و پادلینگ دو مرحله ای زمین، پوشاندن پلاستیک روی مرزها، استفاده از بذر بوجاری شده، تنظیم عمق آب و وجین بود. برای مدیریت تغذیه اقدام به کشت شبدر پس از برداشت برنج و استفاده از کودهای زیستی و دامی شد. این طرح موفق به اخذ گواهی برنج ارگانیک شده و به پاس نتایج ارزشمند آن، جشنواره اولین روز مزرعه ملی ترویج و توسعه کشاورزی ارگانیک ایران در تاریخ 16/5/1398در این مزرعه برگزار شد.