فصلنامه مطالعات اسلامی
پیاپی 68 (تابستان 1384)

احمد بن حسین بن عبید الله غضائری معروف به ابن غضائری (در گذشته در نیمه نخست قرن پنجم ق)، برای شناسانیدن رجال و راویان متهم، بد نام، ضعیف و ناموثق در قلمرو حدیث شیعه، کتاب الضعفاء و المذمومین مشهور به رجال ابن الغضائری را تالیف نموده است. از قرن هفتم هجری – پس از به صحنه آمدن کتاب – صاحب نظران و رجال شناسان شیعه درباره (ابن غضائری) وکتاب الضعفاء دیدگاه های مختلفی را مطرح نموده اند. در دوره معاصر، شیخ آقا بزرگ تهرانی و آیه الله خویی به سبب وثاقت و جلالت قدر ابن غضائری، انتساب کتاب الضعفاء را به وی نپذیرفته اند و استدلال نموده اند امکان ندارد ابن غضائری کتابی را تالیف نماید که در آن رجال و راویان زیادی ازشیعه تضعیف شوند. نگارنده، با عنایت به آراء اهل فن، جوانب مختلف دیدگاه این دو صاحب نظر را نخست طرح و معرفی و سپس نقد و بررسی نموده و دلیل مخالف و مناقض دیدگاه مزبور را در کلام و رویکرد آیه الله خویی یافته و نشان داده است.

تحقیقات پژوهشگران حاکی از آن است که صحابه از همان آغاز نزول قرآن به فراگیری و قرائت و اقراء آیات و نگارش الفاظ وحی سخت اهتمام ورزیده اند ولی کاستی ها و نقایص موجود در خط عربی آن روزگار و اختلافاتی که نسبت به قرائت پاره ای از واژگان قرآن پدید آمد قرآن پژوهان را با دو پرستش اساسی مواجه ساخته است. نخست اینکه آیا اختلاف قراءات تحت تاثیر رسم الخط قرآن شکل گرفته است؟؛ دوم اینکه آیا قراءات گوناگون و رسم الخط قرآن امری توفیقی است یا اجتهادی؟
ما در این پژوهش کوشیده ایم با بررسی اسناد و روایات تاریخی و شواهد قرآنی طی چهار دوره تاریخی که منجر به تدوین قراءات هفتگانه گردیده است یعنی عصر نزول، ابتداء خلافت اسلامی، دوران توحید مصاحف، دوره تسبیع قراءات نحوه تعامل و تقابل بین قراءات و رسم الخط قرآن را مورد ارزیابی وتحلیل قرار دهیم و در پایان به این نتیجه رسیده ایم که قرائت های گوناگون و رسم الخط قرآن ناشی از اجتهاد قراء و آدمیان بوده است و منزل من عندالله نمی باشد.

زبان و ادبیات فارسی، در طول زمان چنان با فکر و فرهنگ قرآنی و حدیثی پیوندی مبارک یافته است که برای پژوهشگری که امروزه در باب ادب فارسی به کند و کاو می پردازد چاره ای جز شناخت آموزه ها و امیزه های قرآنی و حدیثی باقی نمی ماند. خوشبختانه در سالهای اخیر در زمنیه جلوه های قرآن و جدیثی باقی نمی ماند. خوشبختانه در سالهای اخیر در زمینه جلوه های قرآنی و حدیث در شعر فارسی آثار ارزشمندی به نگارش درآمده است، اما در زمینه اثر پذیری نثر فارسی، بویژه نثر عرفانی فارسی، از قرآن و حدیث همچنان نکته های ناگفته بسیار است...

شیخ صدوق از برجسته ترین علمای قرن چهارم هجری است که بلند آوازه ترین کتاب او به نام من لا یحضره الفقیه همواره مورد توجه علما و دانشمندان بوده است به گونه ای که این کتاب در کنار کتاب کافی شیخ کلینی و کتابهای تهذیب و استبصار شیخ طوسی یکی از کتب اربعه شیعه به حساب می آید. این مجموعه حدیثی که به در خواست یکی از بزرگان اهل معرفت درمسائل احکام فقهی ترتیب یافت، سند احادیثش اغلب ذکر نشده و از گونه گونی در چگونگی نوشتار سند برخوردار است. لکن در خاتمه کتاب ابن بابویه طریق خود به مشایخ و علمای حدیث را ذکر کرده است تا این ضعف سند احادیث کتابش را جبران کند.
مقاله حاضر به بررسی چگونگی روش تدوین سند من لا یحضره الفقیه اختصاص یافته است و در آن به روش ابن بابویه در تصنیف احادیث این کتاب اشاره می کنیم و در آن به تعلیق سند، تفصیل سندهای محذوف و اقتباس احادیث پرداخته ایم.

این مقاله سعی دارد نزدیکی وهمسویی تفاسیر امامیه و معتزله، تعامل وتضارب سازنده افکار و بهره گیری اندیشمندان شیعی از آراء تفسیری معتزلی را نشان دهد. بدین جهت مهمترین و ارزشمندترین آثار تفسیری شیعه یعنی امالی شریف مرتضی، تبیان شیخ طوسی و جوامع الجامع طبرسی مورد بررسی قرارگرفته و اقتباس و استفاده آنان از تفاسیر بزرگان معتزله چون رمانی، بلخی، جبایی و زمخشری در کنار نقد سازنده این تفاسیر بیان شده و ستایش بزرگان هر یک از فریقین ازدیگری بویژه ستایش امامیه از آراء تفسیری معتزله آمده است تا روابط سازنده و سالم پیشینیان روشن تر شود و به نزدیکی مذاهب اسلامی به یکدیگر و به وحدت مسلمانان کمک گردد.

اعتبار برداشت از قرآن متکی بر مبانی و پیش فرض هایی چون، باورداشت انتساب معانی و الفاظ آن به خداوند و امکان رهیافت مفسر به محتوا و مراد آیاتی است که ناظر به فرهنگ عصر نزول و نه متاثر از فرهنگ جاهلی می باشد. این درحالی است که مبانی فوق در آثار قرآن پژوهانی چون ابوزید که از هر منوتیک، زبان شناسی و معناشناسی جدید، تاثیر پذیرفته اند به چالش کشیده می شود. برآیند مدعیات آنان، دست کشیدن از کارآمدی و اعتبار آیات قرآنی در مقام عرضه و اثبات بسیاری از معانی و مقاصدی است که در تفسیر سنتی معتبر شناخته می شوند.
مقاله حاضر کوشیده است برخی از این مدعیات را به اشاره بازگو و نقد کند.

خاندان زنگی فریومدی که به تصریح تاریخ نگار دربار اولجایتو، ابوالقاسم کاشانی به پنج پشت وزیرزاده بودند، تقریبا در سرتاسر دوره فرمانروایی مغولان، چه پیش از روی آوردن هلاکوخان به ایران (سال 654) و چه پس از آن، دست در کار وزارت و استیفا و صاحب قدرت و اقتدار بسیار می بوده اند. اینان در کنار خدمت به دستگاه نوپای ایلخانی در دانش پروری و شاعر نوازی نیز دستی توانا و گشاده داشته اند. بررسی زندگی مشاهیر این خاندان که بر عهده این مقاله است، تا اندازه ای این پاره ازتاریخ ایران یعنی عصر ایلخانی، و نیز نمایی ازچهره فرهنگی خراسان آن روزگار را که می باید آنجا را پایتخت غیررسمی ایلخانان مغول به شمار آورد، تاحدی تبیین می کند.