مجله مطالعات و پژوهش های دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان
پیاپی 41 (تابستان 1384)

داستان «شاه و کنیزک»: در آغاز مثنوی داستانی است رمزی که مولانا خود آن را به قصد بیان مسایل مربوط به تکامل روحی و معنوی انسان، از طریق سیر و سلوک بر وفق تعالیم اولیا بر ساخته و به نظم در آورده است.
اصل داستان به اختصاد چنین است:پادشاهی دین دار به عزم شکار سوار می شود در راه کنیزکی زیبا نظر او را جلب می کند شاه او را از خواجه اش می خرد و از ازدواج او برخوردار می گردد. لیکن آن دختر بزودی بیمار می شود، شاه که سخت دلباخته کنیزک است، برای درمان او طبیبان را احضار می کند، اما کوشش ایشان در معالجه کنیزک به جایی نمی رسد و بیماری هر ساعت سخت تر می شود، سرانجام شاه که جان خود و کنیزک را در خطر می بیند، خالصانه روی به درگاه خدا می برد و با گریه و استغاثه از او یاری می جوید، در میان گریه به خواب می رود و در خواب پیری را می بیند که او را به برآورده شد حاجات مژده می دهد و می گوید: فردا اگر غریبی نزد تو آمد او را گرامی دار که فرستاده ما و حکیمی حاذق و امین است و کار او در درمان بیماری ها معجزه آساست. این خواب در عالم بیداری به حقیقت می پیوندد و روز هنگام آن پیر نزد پادشاه می آید و پس از معاینه کنیزک، شاه را آگاه می کند که بیماری او به تن مربوط نیست و جنبه روانی دارد و منشا آن نیز عشق است و از طریق روانکاوی هویت معشوق او را هم بر ملا می کند و فرمان می دهد تا شاه آن معشوق را که جوانی زرگر است با فریب و وعده های دروغ از سمرقند احضار کند و کنیزک را بدو بخشد تا کنیزک در وصال او بهبود یابد. بدین ترتیب عاشق را به معشوق می رساند و به فرامان پیر آنها مدت شش ماه کامرانی می کنند، بعد از آن پیر برای جوان زرگر شربتی می سازد و به او می خوراند، جوان زرگر با خوردن آن شربت بتدریج زرد روی و پژمرده می شود و شادابی و زیبایی خود را از دست می دهد و همراه با آن، عشق کنیزک نیز روز بروز بسردی می گراید، تا با مرگ زرگر، عشق کنیزک نیز فراموش می شود.
در این مقاله کوشش شده است نخست رمزی بودن داستان توجیه گردد، پس از آن به تفسیر و تاویل آن به وجهی پرداخته شود که آنچه شارحان پیشین از آن یاد نکرده یا به اجمال از آن گذشته اند، با تفصیل بیشتر در اختیار خوانندگان قرار گیرد و از آنجا که توجه به مثنوی و مطالعه آن تنها به آشنایان ادب و عرفان اختصاص ندارد، پیش از ورود به اصل موضوع و نیز در همین مباحث اصلی هر جا ضرورتی اقتضا داشت، نکاتی از مسایل بنیادی عرفان باستناد برخی ماخذ ذکر شد تا فایده آن عام تر باشد.
رموز این داستان تنها به اشخاص و برخی اشیا منحصر نمی شود، بلکه بسیاری از مفاهیم و اعمال و حوادث را نیز در بر می گیرد، آنچه در مقاله حاضر بدان توجه شده، وحدت موضوع و ارتباط منطقی بین مقاصد رمزی کلیه اجزا و عناصر در بطن داستان است.

مهدی اخوان ثالث سراینده نوآور شعر نیمایی، از زمره شاعرانی است که در دو شیوه شعر سنتی و شعر نو نیمایی طبع آزموده است. تسلط بی نظیر اخوان بر شعر کهن فارسی، بن مایه زبانی قدرتمندی را برای او فراهم کرده است. او در سرودن انواع شعر اعم از قصیده و غزل و نیمایی استادی چیره دست است.
تحقیق و تتبع در شعر کهن فارسی، زبانی فخیم و استوار را برای او به ارمغان آورده است و در عین حال توجه به زبان امروز، روانی و شیوایی خاصی به اشعار او بخشیده است. وی در سراسر اشعار خود به تلفیق زیبایی از زبان شعر گذشته و امروز دست یازیده است.
بی گمان راز توفیق اخوان ثالث در ارایه این زبان زیبا و بی مانند را باید در آگاهی وی از ساختارهای زبان گذشته و پیوند آن با زبان امروز جست. او از رهگذر باستان گرایی و توجه به واژگان قدیم زبان فارسی، بویژه زبان گذشته خراسان و بهره گیری از ساختار های شعر کهن فارسی، و الگوهای زبانی سبک خراسانی به موفقیت عظیمی در سرودن شعر دست یافته است.

در این مقاله ویژگی های شعر زتده یاد نصراله مردانی، شاعر حماسه سرای انقلاب در مجموعه آتش نی مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. یکی از برجسته ترین مشخصه شعر مردانی تصویرگری های بدیع و زنده اوست که یا به صورت ترکیبات اضافی (اضافه تشبیهی - اضافه استعاری) است و یا در قالب اسناد مجازی، در متن گسترش یافته است. نصراله مردانی در سال 1326 متولد و در اسفند ماه سال 1382 پس از زیارت قبور شهیدان کربلا بر اثر ابتلا به سرطان روده در گذشت و در زادگاهش کازرون به خاک سپرده شد.

میرزا محمد علی صائب تبریزی از شعرای پر کار قرن یازدهم هجری و از بزرگترین شعرای سبک هندی یا اصفهانی است. این شهسوار میدان خیال – که لطایف و مختصات سبک هندی یا اصفهانی در شعر او بیشترین جلوه را دارد و زیبایی و غرابت شعر او ناشی از تازگی مضامین و طرفگی تجربیات و تصاویر شاعرانه اوست – تصاویر شاعرانه را در خدمت القای عواطف، احساسات و اندیشه های خویش قرار داده است. یکی از این تصاویر تشبیه است. صائب در شعر خویش هم از تصاویر تشبیهی برای بیان مقصود خود استفاده کرده و هم زیبایی های دیگر بلاغی را با تشبی هات خود همراه ساخته است. جالب این که در بیشتر موارد، این زیبایی های بلاغی یا در متن تشبیه هستند یا در ارتباط مستقیم با تشبیه. تلاش نگارندگان در این نوشته بر آن است تا درباره همراه شدن دیگر عوامل زیبایی بلاغی با تشبیه، در شعر صائب، بحث و بررسی مختصری داشته باشند.

زبان یکی از مهمترین و زیباترین پدیده های هستی و از تجلیات نامکرر حق است که مانند دیگر پدیده ها پیوسته دستخوش تغییر و دگرگونی می شود. بررسی ابعاد گوناگون زبان می تواند ما را با راز و رمزهای شگفت انگیز آن اندکی آشنا سازد و استفاده هنرمندانه از آن نیز آشکار کننده بسیاری از شگفتی ها و راز و رمزهای آن است.
یکی از هنرمندترین و هوشیارترین سخنوران ادب فارسی که خالق شگفتی های فراوان و گوناگون در عرصه سخنوری به شمار می آید، حافظ شیرین سخن است. وی زیرکانه و رندانه و از لطایف و ظرایف سخن برای بروز و ظهور اندیشه ها و بیان جهان بینی خویش استفاده کرده و با تردستی فراوان از آن سود جسته است.
از میان آرایه های سخنوران در عرصه سخن، کلام خویش را با آن زینت می بخشند، ای هام است. ای هام در شعر حافظ جایگاه والایی دارد و بیش از سایر صنایع ادبی، جلوه گری می کند. اما نکته مهمی که در این گونه آرایه های دو یا چند وجهی در شعر حافظ دیده می شود، فراتر از تعاریفی است که در این باره در کتابهای پیشینیان و معاصران آمده است. اگر بخواهیم میان ای هامهای حافظ و تعاریف و شواهد موجود در کتابها و مقالات نسبتی برقرار کنیم، باید از میان نسب اربعه، عموم و خصوص مطلق را برگزینیم. در کتابهای بلاغی عموما برای ای هام دو ویژگی یاد کرده اند: اول این که ای هام در لفظ صورت می گیرد و دیگر این که از معنی قریب و بعید لفظ سخن به میان آمده است، در حالی که در شعر حافظ این همیشه صدق نمی کند و هر دو ویژگی یا حداقل یکی از آن دو را در بسیاری از ابهامها و آرایه های دو وجهی شعر حافظ نمی توان یافت.
بجز اینها، صنایع بی نام دیگری در شعر این سخنور بزرگ هست که گاهی کشف آنها سبب نامگذاری تازه ای برای آن شده است. «تصحیف تناسب و تصحیف تضاد» از این تازه ترین نامگذاری هاست. اما هنر حافظ در آرایشهای سخن فراتر از این مطالب است.

تحول زبان در طی زمان امری فطری و ذاتی است. زبان در حوزه ها و دستگاه های مختلف دچار تحول و تطور می گردد. واکها، واژه ها، معانی و مدلولهای واژه ها تغییر می یابند و مهمترین علل و عوامل تحول زبان؛ علل اجتماعی، ذهنی و لفظی هستند. عامه مردم در تحول زبان نقش دارند، زیرا برای ایجاد ارتباط به تحول و تغییر زبان مبادرت می ورزند و در این میان، شاعران و نویسندگان از نقش بسزایی برخوردارند. آنان علاوه بر ایجاد ارتباط، به فراخور نیات و اغراض بلاغی و زیبایی شناختی، زبان را از هنجار معمول خارج می سازند و معانی واژه ها را گسترش یا کاهش می دهند. شاعران در توسیع یا تخصیص بلاغی واژه ها، با نظر به خصوصیات مدلولی اولی و قراردادی، چون رنگ، شکل، ارج و بها، شان و مقام و...، واژه ها را در مفاهیم ثانوی و مدلولهای متعدد به کار می برند.
در این مقاله نگارنده برای دقیقتر نشان دادن ماهیت تحول و تطور بلاغی و زیبایی شناختی، به بررسی و تحلیل واژه «لعل» در غزلیات حافظ پرداخته و ضمن نشان دادن بسامد و میزان تکرار آن، نوع گسترش یا کاهش معنای واژه «لعل» و علل بلاغی تحول آن را نشان داده است.

صائب کدام غبن به این می رسد که ماداریم می به ساغر و تریاک می زنیماعتیاد به مواد مخدر و سستی آور در دوره صفویه به صورت مشکلی جدی و خطر آفرین برای سلامت جامعه خود را نشان داد. این مواد در گذشته به صورت داروهای گیاهی و ترکیبی (پادزهر) و شادی آور در معجونها کاربرد داشته، و در شعر قبل از صفوی نیز به آنها اشاره شده است. اما از دوره صفوی به بعد به شکلی زیان رسان و سستی آور مصرف شدند و در جامعه باعث بروز انحرافات و آسیب هایی گشتند؛ به گونه ای که ادبیات این دوره هم از تاثیر شوم آن دور نماند. تعدادی از ادیبان این دوره، از جمله شعرا به دام مصرف مواد مخدر گرفتار شدند، به طوری که بازتاب مصرف این پدیده جدید اجتماعی را در اشعار و تصویر سازی های گویندگان دوره صفوی و سبک هندی می توان مشاهده کرد. در این جستار سعی شده است ضمن بررسی تاریخی این پدیده اجتماعی، انعکاس آن در اشعار صائب بزرگترین شاعر آن روزگار بررسی و تحلیل گردد.

از دیدگاه نظریه پردازان مطالعات ترجمه و ترجمه شناسی، ترجمه فعالیتی است ذهنی، آگاهانه، پیچیده و جهت دار که، به طور کلی، در تمام مراحل آن، تصمیمهایی که مترجم می گیرد، گزینه هایی که انتخاب می کند، و راهکارهایی که در پیش می گیرد، چه بسا همه این ها به گونه ای متاثر از جهت گیری های ایدئولوژیک او باشد. در مقاله، مبحث ایدئولوژی در ترجمه و تاثیرات آن بر کار مترجم، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نخست، پدیده ایدئولوژی و مفاهیم گوناگون آن در زمینه های مختلف مورد بحث قرار گرفته و از دیدگاه زبان شناسی تعریف شده است. سپس، چهارچوبی که از سوی حیتم و میسن (Hatim & Mason) (13,12,11) برای ارزیابی و تجزیه و تحلیل ایدئولوژی در متون ترجمه شده پیشنهاد شده است، معرفی شده مقوله هایی که در حیطه آن قرار می گیرند؛ یعنی گفتمان (discourse)، گفتمان گونه (genre) و متن (text) هر یک جداگانه مورد بحث قرار گرفته، نمونه ترجمه های مربوط به هر یک در جای خود ارایه شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

حورا به نظاره نگارم صف زدرضوان به عجب بماند و کف بر کف زدیک خال سیه بر آن رخان مطرف زدابدال زبیم چنگ در مصحف زدرباعی مذکور منسوب به ابوسعید ابوالخیر و از رباعیات بحث انگیز تاریخ ادبیات فارسی است که به نقل کتاب اسرار التوحید شیخ ابو سعید ابوالخیر آن را برای درمان استان ابوصالح مقری نوشت و تجویز کرد. از آن زمان شروح متعدد بر این رباعی که به «حورائیه» شهرت یافته است، نوشته اند که حدود دوازده شرح آن در فهرستها معرفی شده و برخی نیز چاپ شده است.
در این مقاله شرح چاپ نشده شیخ آذری با برخی توضیحات، بر اساس نسخه منحصر به فرد مفتاح الاسرار (که از بین رفته پنداشته شده) با مقدمه ای در معرفی شیخ آذری و تاریخچه شروح «حورائیه» هدیه ارباب ادب و تحقیق می شود. امید که مورد قبول اصحاب نظر واقع گردد.

جمال الدین ابو محمد عبدالله بن کمال الدین عبدالرزاق اصفهانی، از شاعران قرن ششم هجری است. شخصیت این شاعر و شعرش از چند بعد دارای اهمیت است: نخست آنکه وی یکی از سرایندگان پیش از مغول در اصفهان است. دیگر آنکه شعر وی در تقلید از سبک و شیوه سنایی؛ یعنی کاربرد «زهدیات» قابل تامل و بررسی است؛ و سوم آنکه در جریان تغییر سبک، وی یکی از حلقه های اتصال سبک غزل انوری و سعدی است. این ویژگی ها سبب شد تا ضمن اشاره ای کوتاه به برخی از مختصات سبکی و زبانی شعر او، تصحیح تازه ای از دیوان او مورد بررسی قرار گیرد و به برخی از نقایص چاپ های پیشین و بر طرف کردن این نقایص در مقابله کنونی اشاره شود.

زندگی و شعر ممهدی اخوان ثالث (م – امید) را می توان در سه دوره بررسی کرد: -1 دوره آغازین (پیش از کودتای 28 مرداد). -2 دوره میانین (از کودتا تا 1344). -3 دوره فرجامین (از 1345 تا پایان).
-1 دوره آغازین: مواد ارزیابی شعر اخوان در این دوره، سروده هایی است که در مجموعه «ارغنون» چاپ شده و سروده های پیش از کودتای مجموعه «زمستان»، که همگی در قالبهای کلاسیک و چهارپاره سروده شده است. -2 دوره میانین (از کودتا تا 1344). پربارترین دوره زندگی شعری اخوان است که محصول آن نو سروده های مجموعه «زمستان» و مجموعه های «آخر شاهنامه» و «از این اوستا» است. اخوان در این دوره برترین شاعر سمبولیسم اجتماعی ایران است و با تاثیر پذیری از کودتای 28 مرداد به آفرینش منظومه های حماسی – اجتماعی بلندی چون «زمستان»، «چاووشی»، «کتیبه»، «قصه شهر سنگستان»، «مرد و مرکب»، «آخر شاهنامه» و... می پردازد که عمده اعتبار شعری او از آنهاست. -3 دوره فرجامین (از 1345 تا پایان). در این دوره مجموعه های «در حیاط کوچک پاییز، در زندان»، «زندگی می گوید...» و «دوزخ اما سرد»، قوس نزولی شعر اخوان را می سازند تا سرانجام همچون آغاز به شعر کلاسیک در مجموعه «تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم» برسد.

برای بررسی جایگاه زن در ادبیات، با توجه به تعدد متون ادبی و نگاه متفاوت شعرا به زن، نخست باید به تفکیک نقشهای متفاوت زن در آثار هر یک از شعرا پرداخت. این نقشها اغلب در دو عنوان همسر و معشوق خلاصه می شود که از این بین نقش معشوق چشمگیرتر است. با اینکه نگاه کلی شعرا به زن به عنوان معشوق (حداقل تا پایان سبک عراقی) تقریبا مشابه و یکسان است، ولی گاه دیده می شود که جایگاه زن در یک منظومه عاشقانه با زنی در منظومه عاشقانه دیگر با وجود نقش یکسان آن دو (معشوق) تفاوت بسیار دارد، که اغلب به دلیل شرایط محیطی متفاوتی است که آن اثر در آن خلق شده است؛ مانند: جایگاه شیرین در «خسرو شیرین» نسبت به جایگاه لیلی در «لیلی و مجنون» (که به نظر می رسد در این مورد خاص، دلیل دیگر آن پشتوانه قدرت سیاسی و مادی شیرین نسبت به لیلی نیز باشد).
حتی گاه در دو منظومه یکسان نیز در نگاه شعرا در مورد زن، تفاوت چشمگیری هست. برای مثال تفاوت بین نگاه فردوسی و نظامی به شیرین در داستان خسرو شیرین، می تواند حاصل روایتهای متفاوت دو شاعر از داستان و تفاوت دیدگاه و شخصیت آنها و انگیزه هریک از آن دو، در خلق این منظومه بوده باشد؛ چنانکه با نگاه فردوسی شیرین، در کل داستان حضور چندانی ندارد و تاثیر گذار نیست ولی در روایات نظامی، او محور داستان است و به دلیری و وفاداری در عشق شهره است و این مطلب حتی این گمان را تقویت می کند که شیرین نظامی خلق خود او باشد.

بسیاری از نمادها در بین اقوام و قبایل مخلف گویای مفاهیمی مشترک است. با بررسی این مفاهیم می توان به ریشه مشترک هر نماد در قبایلی پی برد که از دیدگاه فرهنگی یا جغرافیایی فرسنگها با یکدیگر فاصله دارند. اگرچه نمادها و اساطیر سینه به سینه و نسل به نسل منتقل می شوند اما برخی از آنها تنها به واسطه دانش و تجربه افراد یک قوم به وجود آمده، قومی که شاید از بدو پیدایش جهان آفرینش تاکنون با دیگر اقوام در ارتباط نبوده است.
در این مقاله با استناد به اشعار شاعران بزرگ فارسی، منشا ماه، رابطه ماه و نمادهای آن با حیوانات و گیاهان، تاثیر ماه بر طبیعت (رشد درختان و گیاهان، باران، جزر و مد، سیل، طوفان و...)، تقدیر و سرنوشت انسان و به طور کلی اعتقادات و نمادهای مربوط به ماه، هلال و بدر ماه، خسوف و کسوف در اقوام: مصری، سومری، یونانی، هندو، چینی، ژاپنی، ایرانی، اسکاندیناوی، امریکایی، بودایی، اسلامی و... مورد بررسی قرار می گیرد.

یوسف نامه یا تفسیر سوره یوسف اثر پیرجمالی اردستانی، عارف بزرگ قرن نهم است. در این تفسیر – که آمیخته ای از نظم و نثر است – شاعر آیات قرآن را با اعتقادات عرفانی خود تطبیق می دهد و در حقیقت، آنها را تاویل عرفانی می کند. این تاویلها نو و تازه است و حاصل تجربیات عرفانی، الهامات غیبی و کشف و شهودهای این عارف بزرگ است. وی ضمن بیان داستان زندگی حضرت یوسف (ع) مراحل مختلف سیر و سلوک را بیان می کند و ده ها رمز و راز پنهانی و باطنی آیات قرآن را می گشاید.
در این تفسیر زلیخا دارای چهره ای مثبت و شخصیتی عرفانی است. زلیخا و عشق او به یوسف، به منزله تمثیلی است که شاعر در قالب آن، بینش عرفانی خود را درباره عشق خداوند و رمز و رازهای مربوط به آن بیان می کند. او در این تفسیر سه نکته اساسی را درباره عشق مطرح کرده که عبارتند از:1- عشق جبری است و اختیاری نیست؛2- عشق ازلی است و عاشق و معشوق در «عهد الست» با یکدیگر آشنایی داشته و پیمان عشق بسته اند؛3- عشق، عاشق ومعشوق هر سه یکی است.
در بینش عرفانی اردستانی، اصل عاشق و معشوق نور خداوند است که در دو صورت و شکل جداگانه تجلی کرده و ظاهر شده است. این بینش شبیه به بینش وحدت وجودی ابن عربی و فخرالدین عراقی است.
در این مقاله قسمت هایی از داستان یوسف و زلیخا با سوانح شیخ احمد غزالی و لمعات فخرالدین عراقی و الفتوحات المکیه ابن عربی مقایسه و همانندی های آن مشخص می شود.