نشریه فقه اهل بیت
پیاپی 49 (بهار 1386)

پنج قول معروف در این مساله وجود دارد:1. زوجه به طور مطلق از عین همه ترکه ارث می برد. (ابن جنید)2. زوجه از عین و قیمت رباع اراضی مسکونی هیچ ارثی نمی برد اما از عین دیگر زمینها و از قیمت ابزار و مصالح ساختمانی ارث می برد. (شیخ مفید)3. زوجه از عین خانه و زمین مسکونی ارث نمی برد ولی از قیمت آنها واز عین زمینهای دیگر ارث می برد (سید مرتضی)4. زوجه اگر دارای فرزند باشد، از عین همه زمینها ارث می برد و اگر بدون فرزند باشد هیچ ارثی از زمینها نمی برد و فقط ازقیمت ابزار ومصالح ساختمانی ارث می برد.(شیخ طوسی و فقهای پس از او)5. زوجه به طور مطلق، نه از عین و نه از قیمت اموال غیر منقول ارث نمی برد. فقط از قیمت ابزار و آلات و مصالح ساختمانی ارث می برد. (نظر مشهور متاخرین) دراین مقاله طی چهار ملاحظه مهم، نارسایی دلالت روایات دال بر محرومیت زوجه اثبات شده است. سپس با جمع میان سه دلیل عمومات قرآنی، روایات دال بر محرومیت و روایات تفصیل دهنده میان زوجه فرزند دار و بی فرزند، قول ششمی در این مساله تاسیس شده است که بر اساس آن: زوجه اگر دارای فرزندی از مورث باشد، از عین همه اموال منقول و غیر منقول ارث می برد و اگر بدون فرزند باشد از عین اموال منقول و از قیمت اموال غیر منقول ارث می برد

احکام ثابت و جاودانه شریعت بر پایه صفات و ویژگی های ماندگار انسان و طبیعت استوار است و ثبات خویش را مرهون ثبات مبانی تکوینی خود است. اصول ثابت اخلاقی، تفاوت های جسمی و روانی میان زن و مرد و روابط همیشگی در نهادخانواده، نمونه های روشنی از این اصول ثابت هستند.
در مقابل، مقرراتی را در شریعت می توان یافت که بر پایه واقعیت های متغیر شکل گرفته اند و منافاتی با احکام ثابت ندارد. این گونه مقررات با تغییر اوضاع و احوال دگرگون می شوند و بدینسان زمینه سازگاری اسلام با پیشرفتها و دستاوردهای نوین بشر را فراهم می آورند.
مسلمانان اتفاق نظر دارند که پیامبر اسلام، حضرت محمد (ص)، پیامبر خاتم و کتاب او آخرین کتاب و شریعت او خاتم شرایع و قوانین او جاودان بوده و تا روز قیامت نسخ نمی شود.
از طرف دیگر، تحولات اجتماعی مستلزم تحول و دگرگونی در قوانین جامعه است، زیرا ممکن است قانونی که در اوضاع وشرایط خاصی وضع شده، در شرایط دیگر مفید نباشد و با تغییر جامعه و ظهور گونه های دیگر زندگی، مقتضیات زمان هم دستخوش تغییر شود، بنابراین آنچه دیروز صحیح بوده، امروزه صحیح نیست و آنچه امروزه درست است ممکن است فردادرست نباشد. پس چگونه می توان بین این دو حقیقت، جمع کرد؟
این اشکالی است که برخی شیفتگان قوانین غربی به منظور جایگزین کردن آن قوانین به جای قوانین شرعی طرح کرده اند.خلاصه سخن آنان این است که چنانچه زندگانی اجتماعی یکنواخت می ماند، این امکان وجود داشت که در تمامی زمانها یک قانون حاکم باشد. اما زندگی اجتماعی همواره دستخوش تحول است و شکلهای مختلفی به خود می گیرد، بنابراین یک قانون نمی تواند برای همیشه حاکم باشد. به منظور حل این اشکال که ذهن بسیاری را به خود مشغول کرده، توضیح خواهیم داد که مراد از قوانین ثابت و قوانین متغیری که اصل شریعت را دچار دگرگونی نمی کند، چیست و در عین حال چگونه ممکن است شریعت جاودان اسلام بر کلیه مقتضیات و گونه های زندگی منطبق باشد.

علم نجوم، دانشی مبتنی بر قواعد تجربی و ریاضی است که در طول تاریخ با خرافه و گمانه زنی های غیر علمی همراه گشته است.مخالفت روایات نیز متوجه همین بخش نیز علمی آن است، بنابراین هیچ دلیلی بر حرمت بهره مندی از این دانش در راستای خبر دادن از حوادث فلکی همچون خسوف و کسوف که مبتنی بر قواعد علمی است، وجود ندارد، بلکه اگر کسی اعتقاد به تاثیر اوضاع فکلی برحوادث زمینی داشته باشد و یا آنها را کاشف از پدیده های زمینی بداند و در عین حال تاثیر و کشف آنها را مستقل از اراده الهی نشمارد، کافر شمرده نمی شود، ولی اگر حوادث فلکی را بدون اراده قاهر الهی مؤثر در پدیده های زمینی بداند، در کفر او تردیدی نیست واگر اراده خداوند را برتر از تاثیر این علل دانسته ولی با قطعیت از حوادث آینده پیش گویی کند بگونه ای که با تعالیم دینی همچون تاثیردعا و صدقه منافات داشته باشد، مرتکب فعل حرام شده است.
کی هان شناسی یا علم هیئت و یا ستاره شناسی از علوم کهن و دارای پیشینه ای تاریخی است و آثار و نشانه های علاقه ملل قدیم به این علم را می توان در تاریخ بازیافت.
کی هان شناسی همانند علومی که مبتنی بر معادلات ریاضی و اعداد و قواعد خاص آنهاست از محدوده خود، فراتر نرفته. با این حال،عناصری غریب و خارج از حیطه علم به آن راه یافته و این امر باعث آمیختگی اش با حدسیات و گمانه زنی های غیر علمی و غیب گویی ها گردیده و آن را بیشتر به فال گیری و خرافه گویی نزدیک کرده است، همانند اخبار غیب از راه دقت در اوضاع ستارگان دراوقات معین. همچنین با پاره ای اعتقادات باطل که در قلمرو این دانش نیستند آمیخته است، از قبیل اینکه افلاک و ستارگان خالق هستی اند یا به صورت استقلالی و یا به به شراکت با خداوند تبارک و تعالی در آن مؤثرند

قدما به خصوص شیخ طوسی در بررسی روایات، بیشتر به جمع آوری قراینی همچون اعتماد اصحاب به مؤلفات و عمل یااعراض آنها نسبت به روایات اهتمام می ورزیدند، هر چند بررسی سند روایت نیز از نظر آنان دور نبود. اما علامه حلی اولویت نخستین را بر بررسی سند روایات نهاد و نیم نگاهی نیز به قراین و شواهد جانبی داشت. این روش پس از علامه توسط شهیدین و دیگران گسترش یافت، تا اینکه مقدس اردبیلی و شاگردان وی بیش از دیگران به پر رنگ کردن جنبه های بررسی سند و وضع قواعدی سخت گیرانه در پذیرش سند روایات و بی اعتنایی به اقوال و عمل مشهور پرداختند و مکتبی را که علامه حلی پایه گذار آن بود به مرتبه ای رساندند که زمینه ساز تولد جنبش اخباریان شد.
دیدگاه تاریخی ما در قبال دوره نخستین بعد از عصر غیبت، یعنی از زمان شیخ مفید، صدوق و کلینی تا زمان ابن ادریس ومحقق حلی هر چه باشد، بدون تردید ارزیابی سنت منقول از زمان علامه حلی (726 ه) دستخوش تغییراتی گردیده است.
دراین بین همه اتفاق نظر دارند که شیوه متقدمین در ارزیابی روایات و احادیث و برخورد با آنها، در درجه اول مبتنی بر نظام قراین بوده است. این سؤال باقی است که آیا اساس و مرجع در ارزیابی حدیث نزد متقدمین، یقین بوده است یا اعم از یقین واطمینان، یا وثوق یا خبر واحد بدون حصول یقین، اطمینان و وثوق به گونه تعبدی برای آنان معتبر بوده است؟
شکی نیست که مجال و زمینه نظام قراین باز بوده و از چارچوب وسیعی برخوردار بوده است و همچنین نظریه اجماع در اوج خود قرار داشته است، همان گونه که اعراض اصحاب از خبر واحد یا عمل ایشان به آن از اعتبار فراوانی برخوردار بوده است همچنان که کاربرد آن به صراحت آن گونه که در بررسی دیگری آمد((191)) نزد محقق نجم الدین حلی(676 ه) دیده می شود.
بعد از ایشان نوبت به احمد بن طاووس، که نقش بنیادینی در تاسیس علم رجال به صورت انتقادی ایفا کرد و سپس به علامه حسن بن یوسف بن مطهر حلی (726 ه)، که تحولی را در نظریه سنت منقول ایجاد نمود، رسید.

استاد مطهری همچنانکه در بسیاری از مسائل مورد نیاز زمان خود، نظریه پردازی کرده به مساله سیاست وحکومت در اسلام نیزپرداخته و نکات اساسی و مهمی را در این زمینه،بیان داشته است. از آنجا که این نظریات در آثار استاد، به صورت پراکنده است لذانویسنده دراین مقاله سعی درجمع آوری وتوصیف آنها کرده تا گامی درجهت شناسایی یکی دیگر از جنبه های علمی استاد، یعنی نظریه سیاسی ایشان که مورد غفلت قرار گرفته است برداشته شود. به امید این که راهگشای برخی مسائل، درباب اندیشه سیاسی اسلام باشد.