نشریه فقه اهل بیت
پیاپی 50 (تابستان 1386)

جهت دوم در بحث ارث زوجه از عقار، جزئیات و تفصیلات فراوانی در سخنان فقها ذکر شده یا ممکن است ذکر شود که در اینجا به بررسی برخی از آنها می پردازیم:- تفصیل میان زوجه فرزند دار و زوجه بی فرزند: رای مشهور این است که زوجه فرزنددار از عین رباع ارث می برد و زوجه بی فرزند از رباع ارث نمی برد. در بخش نخست مبنای این تفصیل را مشروحا بیان کردیم و نیازی به تکرار آن نیست.
- تفصیل میان رباع و دیگر زمینها: برخی از فقها میان رباع که عبارت است از خانه و زمین مسکونی و دیگر زمینها مانندباغها و مزارع تفصیل داده اند. براساس این تفصیل، زوجه فقط از رباع یعنی زمین مسکونی ارث نمی برد و از قیمت ساختمانهاو ابزار و مصالح آنها حتی درختان ارث می برد، اما از عین زمینهای دیگر و عین اشیایی که در آنهاست همچون سایر اموال ترکه ارث می برد. این تفصیل، رای شیخ مفید است، وی در کتاب مقنعه می گوید: «زوجه از ارث رباع یعنی خانه ها و منازل محروم است نه باغها و اراضی کشاورزی». ((1)) ظاهر سخن سیدمرتضی نیز گویای همین تفصیل است، وی در کتاب انتصار می گوید: «زوجه از رباع هیچ ارث نمی برد، بلکه حق او از قیمت ساختمان و ابزار و آلات داده می شود نه از قیمت عرصه».((2)) شیخ طوسی با این تفصیل مخالف بوده و باغها و مزارع را نیز به رباع ملحق کرده است.

واحد مکانی «هشت فرسخ» یا واحد زمانی «طول یک روز» کدام یک مقیاس شرعی سفر است؟ نویسنده با بررسی سه دسته از روایات در این زمینه ابتدا به بیان هشت روایتی می پردازد که مقدار فاصله مکانی از وطن را ملاک قرار می دهند و آن را دو برید، معادل هشت فرسخ یا بیست و چهار میل نشان می دهد.
در گروه دوم، روایاتی را می آورد که دال بر مقیاس زمانی برای طول سفر هستند.
گروه سوم، روایاتی است که طول مسیر و طول زمان را همزمان مقیاس قرار داده اند. نویسنده درنهایت، جمع بین روایات را مد نظر قرار داده و بر این باور است که مقدار مکانی هشت فرسخ، مقیاس واقعی طول سفر است و چون در گذشته تعیین فرسخ با علایم میل، رایج نبوده، از این رو در روایات ازمدت زمان سیر به عنوان اماره ای برای اندازه گیری مسافت استفاده شده است.

نویسنده در سفری به مکه و مدینه، شاهد اذان گفتن برادران اهل سنت، یک ساعت قبل از طلوع فجربوده است و پس از آنکه علت آن را از یکی از علمای بزرگ مکه جویا می شود، وی به روایتی درصحیح بخاری استدلال می کند که بلال در عصر پیامبر (ص) قبل از طلوع فجر اذان می گفته است.سپس نویسنده با بررسی روایت مورد اشاره و دیگر روایات اهل سنت، همچنین آراء فقی هان مذاهب اهل سنت به این نتیجه می رسد که اذان قبل از طلوع فجر در روایات، تنها در ماه رمضان اتفاق افتاده وبرای بیدا کردن مردم و آمادگی برای نماز صبح و گرفتن روزه بوده است. بلکه از برخی روایات نتیجه می گیرد که عباراتی را که بلال یا ابن ام مکتوم پیش از طلوع فجر برای این منظور به کار می برده اند فقط فصولی از اذان بوده است. در نهایت نویسنده فتوا به جواز اذان قبل از طلوع فجر - به خصوص درغیرماه رمضان - را خلاف احتیاط دانسته است.

نویسنده در این مقاله نخست لزوم کشف حکمت احکام شرعیه و نفی خصوصیت از آنها را موردبررسی قرار داده و سپس معانی و اطلاقات مختلف از «مناط» را بیان می کند سابقه تاریخی بحث «وحدت مناط» و مقایسه آن با اصطلاحات مشابه در ادامه بحث آمده و از میان مواردی که احتمال وقوع اشتباه میان آنها با الغای خصوصیت و وحدت مناط وجود دارد، قیاس موافقت، تحقیق مناط،تخریج مناط، حکمت حکم و عموم و اطلاق مورد مداقه قرار گرفته است. نویسنده سپس احراز ملاک حکم و یا موضوع حکم را به عنوان دو عامل مؤثر در الغای خصوصیت مطرح کرده و برای الغای خصوصیت سه شرط اصلی بازگو می کند. اختلاف در ملاکهای احکام و مثالهایی در این باب، موضوع بعدی مقاله بوده و پایان بخش آن نیز شرح مناطهای تشریعی و حفظ ی است

این نوشته اولین بخش از مجموعه ای است که به موضع روشنفکران نسبت به فقه می پردازد. نویسنده نخست تاریخچه مختصری از پیدایش جریان روشنفکری را ارایه کرده و سپس با ریشه یابی آن درغرب به بررسی تفکرات و آرای میرزاملکم خان و میرزا فتحعلی آخوند زاده می پردازد.
نویسنده مقاله در بیان اندیشه های میرزا ملکم خان، ابتدا پیشینه خانوادگی ومبانی اعتقادی او را شرح داده و سپس با استناد به رساله ها و مقالات او، دلباختگی اش را نسبت به غرب نشان می دهد. به زعم نویسنده، او به منظور پیشبرد اهداف و نظراتش تلاش می کرده تا اصول تمدن غرب را با اسلام منطبق نشان دهد و با تظاهر به دفاع از شریعت مقدس و اظهار تملق نسبت به علما در عوام فریبی و ترویج فرهنگ غرب می کوشیده است.
قسمت بعدی مقاله به شرح زندگی و تفکرات میرزا فتحعلی آخوند زاده، اختصاص یافته است. وی برای نشر افکار ملحدانه خویش از نمایشنامه نویسی و نامه نگاری با دیگر همفکرانش بهره می جست و نظرات خود درباره ادیان و به خصوص اسلام را به دست آنان می رسانید. او با وجود تصریح در ابراز مخالفت اسلام و فقه در نوشته خصوصی اش، از آشکار کردن کفر خود در منظر عمومی پرهیز داشت.