ماهنامه زمانه
پیاپی 60 (شهریور 1386)

روابط خارجی کشورها تابعی از وضعیت و پتانسیل درونی از یک سو و قدرت و موقعیت منطقه ای و بین المللی آن ها از سوی دیگر می باشد. تحلیل روابط ایران و آلمان نیز در همین چارچوب در خور بررسی است و گفت وگوی حاضر نیز با لحاظ متغیرهای داخلی و خارجی، نوسانات رفتاری و تغیر عمق روابط دو کشور یادشده را تحلیل نموده است؛ روابطی که نه فقط بیانگر قوت ها بلکه نشان دهنده ضعف ها و فشارهایی است که برقراری روابط پاسخی به آن ها محسوب می شده است. شایان ذکر است که در این شماره با جناب آقای محمدعلی امین مدرس و محقق در زمینه تاریخ و تمدن غرب و اسلام، عضو اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان ایرانی در اروپا و امریکا و مؤسس اتحادیه راه اسلامی در اروپا گفت وگو شده است.

مفهوم و منافع در معنای موسع آن، که فراتر از مباحث اقتصادی است، راهنمای تحلیل سیر ائتلاف ها و هم گرایی ها در سطوح مختلف منطقه ای و بین المللی می باشد. ضرورت ها و اقتضائات همسو موجب می گردند روابط کشورها در قالب «ائتلاف» پی ریزی شوند. بررسی چنین رابطه ای میان ایران و آلمان نیازمند توجه به انگیزه ها و اهداف دو طرف به صورت توامان است و در این مقاله، هر دو بعد، یکجا بررسی شده است.

شکل گیری نظام بین الملل توسط اجزایی به نام دولت ملت ها و دوام این نظام، مطالعه روابط خارجی در آن را دارای اهمیت می سازد؛ زیرا با گذشت زمان می توان از تاریخ روابط خارجی سخن به میان آورد و از تکرارها و گسست ها به مثابه نشانه های مختلف در درک و پیش بینی تحولات استفاده کرد. روابط ایران و آلمان نیز در همین چارچوب واجد ارزش و در خور تامل است. مقاله حاضر با بررسی دقیق این روابط در تاریخ معاصر، تصویری متصل، معنادار و مفید برای بهره برداری از آن ارائه کرده است.

سیر رو به افزایش تاثیرپذیری، بی تدبیری و گرفتاری به روزمره گی در دوره قاجاریه موجب گردید سیاست خارجی نیز حالتی واکنشی بیابد. لذا تصمیمات، بدون لحاظ آینده نگری به هدف فرار و دفع موانع پیش رو اتخاذ می شدند. به دلیل فقدان استراتژی و راهبرد، برنامه های متعدد بدون در نظر گرفتن واقعیت های آن زمان و شرایط توفیق آن برنامه ها، به صورت آزمون و خطا اجرا می شدند. طرح قدرت سوم در روابط خارجی ایران یکی از این برنامه هاست که در این مقاله بررسی شده است.

توجه به اتصال لاینفک تاثیرگذاری و تاثیرپذیری از یکدیگر به مثابه یک قانون در معادلات قدرت موجب می شود عمل ها و عکس العمل ها را توامان بررسی کرد. اولویت یابی شرق چه به لحاظ نظری و چه در عرصه عمل برای کشورهای اروپایی نه فقط نشانه اهمیت شرق به دلایل مختلف، بلکه نشانه نیازمندی آن ها به چنین اولویت گذاری می باشد. چنانچه روابط ایران و آلمان از این زاویه بررسی شود، در این صورت در کنار مساله علل گرایش و توجه ایران به آلمان به عنوان نیرو و قدرت سوم، چرایی سیاست پیش به سوی شرق آلمان نیز مدنظر قرار می گیرد. مقاله حاضر، پاسخگویی به این پرسش را عهده دار بوده است.

با افزایش اهمیت روابط خارجی و تعیین کنندگی سیاست خارجی در بقای کشورها، چگونگی برقراری روابط و گزینش طرف های مقابل، به صورت مساله ای مهم نمایان گردید. این واقعیت در عصر رضاشاه هم از نظر جغرافیایی و هم از نظر شرایط و اقتضائات خاص آن زمان اهمیتی دو چندان یافت، به گونه ای که نحوه مواجهه با قدرت های آن زمان و گزینش طرف های مقابل را تحت تاثیر قرار داد. گرایش به استفاده از نیروی آلمانی در معادلات مؤثر قدرت به مثابه نیروی سوم در کنار نیروهای روس و انگلیس موضوعی است که در مقاله حاضر تحلیل شده است.

گرایش کشورها به همکاری با یکدیگر از زوایای مختلفی در خور بررسی است که یکی از آن ها تشابه در ساختار قدرت سیاسی می باشد. ماهیت نظام سیاسی و هستی شناسی و معرفت شناسی حاکم بر آن، منافع و امنیت ملی را تحدید و تعریف می نمایند. ازاین رو، تشابه نظام های سیاسی عاملی مؤثر در گرایش به همکاری میان کشورهاست. اگرچه انطباق مطلقی وجود ندارد، می توان نشانه های تشابه را به عنوان یکی از عوامل در خور مطالعه بررسی نمود. در مقاله حاضر، بررسی همین نشانه ها در تحلیل روابط ایران و آلمان مدنظر قرار گرفته است.

حزب به عنوان نهادی سیاسی نقش مؤثری در قدرت یابی و انتقال مسالمت آمیز و سودمند آن دارد، اما چنین کارکردی نیازمند برخورداری از زمینه ها، لوازم و شرایط خاصی است که بر اثر آن ها حزب دارای پایگاه اجتماعی و اقتصادی باشد. به بیان دیگر، احزاب چنانچه ریشه داخلی و ملی نداشته باشند، قابلیت و توانایی مورد انتظار برای کشور را نمی یابند. حزب توده و افول آن نیز از همین زاویه در خور بررسی است. در مقاله پیش رو به بخشی از این فرایند، یعنی فعالیت های حزب توده در آلمان، توجه شده است.

ماهیت و کارکرد تمایزبخشی فرهنگ عاملی مهم در تحلیل ها و تبیین های مسائل جوامع انسانی است. تقسیم بندی نگاه و فهم از بیرون و از درون ناشی از همین کارکرد است. درواقع، عوامل تاثیرگذار بر معرفت شناسی و شناخت در این تقسیم بندی، طرح مساله و چگونگی حل مساله را متفاوت و چه بسا متضاد می سازند. بحث شرق شناسی نیز در زمره تحلیل فوق جای می گیرد. در این مقاله شناخت شرق از نگاه ژرمن ها بررسی شده است. صرف نظر از نظریات آن ها در خصوص اسلام شناسی و ایران شناسی، این بحث ها افق جدیدی در تعاملات و تقابلات دو طرف ایجاد می کند.

بخشی از مطالعات تاریخ سیاسی، بررسی خاطرات افراد مؤثر سیاسی می باشد. ناگفته ها و پندارهایی که هرچند از بعضی از واقعیت ها و ادراکات محیط بر رفتارهای دوره مورد مطالعه پرده برمی دارد، از پیشداوری ها و تبرئه جویی ها مصون نمی باشد. ازاین رو، نقد این دسته از آثار می تواند استفاده بهینه از آن ها را میسر سازد. کتاب مورد نقد در این شماره، خاطرات نورالدین کیانوری می باشد که در سال 1371 مؤسسه اطلاعات آن را منتشر کرده است.