فصلنامه نامه تاریخ پژوهان
پیاپی 4 (زمستان 1384)

جریان وروند «نگارش مکتوب» در میان شیعیان، موضوعی است که در کتاب میراث مکتوب شیعه نوشته دکتر سیدحسین مدرسی مورد بررسی و کند و کاو قرار گرفته است و نوشتار حاضر در صدد معرفی و مروری برمطالب کتاب یادشده و بیان نکته های نو و تازه یاب آن می باشد که در سه بخش سامان یافته است. در بخش اول، ضمن معرفی نویسنده کتاب و بیان توانایی و شایستگی وی در این عرصه، محتوا و شیوه تنظیم کتاب و ویژگی های آن بیان شده است. در بخش دوم، به آرا و دیدگاه های نویسنده که به گونه ای انتقادی روایات را همراه با زمینه تاریخی آن ها بررسی کرده، توجه شده، سپس رشد و توسعه طبیعی روایات به مرور زمان که مورد تاکید نویسنده است و به صورت موردی نشان داده شده است. مباحث و اختلافات مذهبی و اثرات آن در ساخت روایات از جمله مسائلی است که در جای جای کتاب از نگاه تیزبین مؤلف دور نمانده و اهمیت فوق العاده ای در تحلیل های نویسنده داشته است. در این بخش، ذیل سه عنوان گونه های نگارش، اخبار ساختگی و ریشه یابی لغزش ها مطالب پراکنده کتاب تنظیم شده و قابل دست یابی است. در پایان و بخش سوم، برخی نقدهای وارد برکتاب مطرح شده است.

در این نوشتار ابتدا از مراکز علمی جهان اسلام از آغاز تا قرن هفتم هجری، یعنی دوران مکتب امام جعفر صادق علیه السلام، بیت الحکمه بغداد، الازهر قاهره، نظامیه ها، مستنصریه و...، نیز دانشگاه های اندلس، خصوصا در شهرهای قرطبه و غرناطه دورنمایی ارائه شده، سپس به تاسیس نخستین دانشگاه های اروپا و ارتباط آن ها با مراکز علمی جهان اسلام، مثل دانشگاه پاریس، دانشگاه مون پلیه و دانشگاه اورلئان در فرانسه، دانشگاه آکسفورد و دانشگاه کمبریج در انگلیس و دانشگاه ناپل، پالرمو، بولونیا و... در ایتالیا و دیگر دانشگاه های اروپا در کشورهای مختلف اروپایی نیز پرداخته شده است. سرانجام تاثیر دانشگاه های اسلامی بر مراکز علمی اروپا از ابعاد مختلف، بررسی شده است.

نقیب ابوجعفر یکی از متکلمان و دانشمندان نیمه دوم قرن ششم هجری و از فرقه زیدی و شیعه است. بازتاب افکار و آرای شیعی او را به وضوح می توان در کتاب شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید معتزلی، شاگرد سنی او مشاهده نمود. تاثیر این شخصیت جهان شیعه بر افکار ابن ابی الحدید، غیر قابل انکار است، به ویژه با اندک دقت در مباحث تاریخی این کتاب و بررسی مباحثه ها و مناظره های نقیب ابوجعفر و ابن ابی الحدید می توان به تاثیرگزاره های تاریخی بر آرای کلامی پی برد.
نوشتار پیش رو در نظر دارد با رویکرد بر گفت وگو و مناظره های این استاد شیعی و شاگرد سنی به تاثیر و تاثر علم کلام و گزاره های تاریخی بپردازد.

گسترش اسلام و تصرف سرزمین های جدید، از صدر اسلام مورد توجه مسلمانان بود. حملات اولیه به سرزمین های مجاور در زمان ابوبکر و عمر بیشتر از راه خشکی صورت گرفت. با تصرف شام و مصر در سال های پایانی دهه دوم هجرت، مسلمانان پس از رویارویی با رومیان و ناوگان قدرت مند آن ها متوجه اهمیت قوای دریایی برای مقابله با دشمن و حفظ قلمرو و گسترش آن شدند. امام خلیفه دوم علاقه ای به اعزام مسلمانان به دریا نداشت. در دوره عثمان عملیات نظامی دریایی زیادی صورت گرفت که معاویه، حاکم شام در راس این فعالیت قرار داشت. در این نوشتار، فعالیت نظامی دریایی مسلمانان از ابتدا تا سال پنجاه هجری طی چهار فصل، تحت عنوان سابقه آشنایی اعراب با دریا، فعالیت جنگی در خلیج فارس، سواحل مدیترانه و جزایر آن بررسی شده است تا سهم جنگ های دریایی در گسترش و حفظ قلمرو دولت اسلامی نشان داده شود.
________________________________________1. کارشناس ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی.

چرا کوفیان با امام علی، امام حسن و امام حسین علیهم السلام بی وفایی کرده و پیمان شکستند؟ چه شرایطی برکوفه حاکم بود که موجب این رفتارها شد؟ آیا کوفیان مردمانی با ویژگی های منحصر به فرد بودند؟ آیا آن ها منافق بودند؟
شنیده ها حکایت از آن دارد که آنان مردمانی بی ایمان، بدذات، دورو و دشمن اهل بیت علیهم السلام بودند. البته برخی پژوهشگران، آنان را از این امور تبرئه می کنند و بر این باورند که شرایطی به وجود آمد که آنان قدرت عمل به پیمان خود را نداشتند و عموم مردم وقتی در موقعیت مشابه قرار می گیرند به همین صورت رفتار می کنند.
اختلاف نظرها سبب شد تا با تحقیق کتابخانه ای در جست وجوی شناخت جامعه کوفه در عصر امام حسین علیه السلام باشیم.

ترجمه کتاب اخبار ملوک بنی عبید و سیرتهم از ابوعبد الله محمد صنهاجی (متوفای636 ق) که به همت آقای حجت الله جودکی انجام شده، دارای پاره ای نارسایی ها و کاستی هاست. ایرادهای کلی وارد براین کتاب، افزون بر ضعف در نگارش، در دو مقوله افزودن بر متن اصلی و کاستن از بخش هایی از آن و نیز عدم مراجعه به نسخه های مختلف چاپی خلاصه می شود. هم چنین نزدیک به چهل مورد ترجمه مغلوط و نارسا در این کتاب وجود دارد.
________________________________________1 عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد زرند.