فصلنامه نامه تاریخ پژوهان
پیاپی 2 (تابستان 1384)

مقاله حاضر، سیاست رسمی دولت عثمانی را در عراق دوران عبدالحمید دوم (1876-1909م) بررسی کرده است. نقطه محوری این سیاست که نویسنده به تبیین آن پرداخته، عبارت است از مبارزه با تشیع و به تبع آن، مقابله با نفوذ معنوی ایران در عراق. ابتدا از رقابت ایران و عثمانی بر سر جلب وفاداری اتباع عرب سخن به میان آمده و در ادامه، گزارش های ماموران رسمی عبدالحمید در عراق تجزیه و تحلیل شده، آن گاه از ناکامی های دولت عثمانی در پیش برد سیاست رسمی آن دولت و تداوم نفوذ سنتی ایران در عراق نیز به گونه ای تلویحی سخن به میان آمده است.

مقاله حاضر، جغرافیای تاریخی محور فرات، یعنی محور غربی از دو محور شبکه آب های عراق را بررسی می کند. طی این پژوهش درباره موضوعاتی چون: بستر رود فرات، آبریزها (منابع و سرچشمه ها)، انشعابات، نهرها و کانال های مصنوعی انشعابی از رود فرات، بستر و کاربری این نهرها جهت تامین آب مورد نیاز مصارف شرب و کشاورزی و نیز بهره برداری از این نهرها به عنوان راه آبی ارتباطی میان محور دجله و محور فرات، مطالعه و تحقیق شده است. هم چنین در این مقاله به سیر تاریخی اعلام جغرافیایی مربوط به رودها و نهرها و نیز عوارض ناشی از ضعف یا غفلت از مدیریت آب های عراق طی دوره های مختلف از جمله، پیدایش اراضی باتلاقی (بطایح) وسیع در جنوب عراق توجه شده است.

در نوشتار حاضر، پس از یادکرد کوتاهی از ویژگی های دانش تاریخ و سبب زیستایی آن، فشرده گونه به معرفی منابع بنیادین تاریخ پزشکی عربی نگاشت و پارسی نگاشت جهان اسلام و سپس پژوهش های باختر زمینیان پرداخته، سپس به طور مختصر از زندگی و کارنامه آثار سیریل الگود، پزشک انگلیسی که معتبرترین پژوهش گر تاریخ پزشکی ایران در یک صد سال اخیر است، یاد کرده و سرانجام با ارائه کارنامه ای از ترجمه های پارسی آثار او، به نقد ترجمه دکتر باهر فرقانی پرداخته ایم. البته این لغزش ها می تواند از مؤلف متن انگلیسی یا مترجم و یا هر دو دانسته شود. امیدوارم که این نوشتار، روزنه کوچکی برای شناخت دنیای پرگستر تاریخ پزشکی ایران و اسلام باشد.

بخش اول این مقاله مفصل، در شماره قبل منتشر شد. این مقاله به رغم نظر پاره ای از محققان جدید بر آن است که فقط ارامنه نقش مهمی در تجارت عصر صفوی ایفا نمی کردند، بلکه گروه های دیگری، از جمله مسلمانان و هندی ها هم در این جریان فعال بودند، به ویژه این که مسلمانان در تجارت و حمل و نقل کالا سهم به سزایی داشتند. در شماره قبل به نقش ارامنه، هندیان و یهودیان در تجارت عصر صفوی پرداخته شد اینک نقش و سهم مسلمانان را در تجارت و مبادلات اقتصادی عصر صفوی پی گیری می کنیم.
________________________________________1 پژوهشگر تاریخ صفویه و قاجاریه در دانشگاه دلیوار امریکا.
2 دانشجوی دکتری تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه شهید بهشتی تهران.
(

با وجود گذشت زمانی دراز از آغاز تحقیقات تاریخی و باستان شناسی در شرق نزدیک و به ویژه در غرب ایران امروزی (محل گسترش قبایل ماد) هنوز مادها یکی از ناشناخته ترین دوران های تاریخی این سرزمین را دارند. علل آن را می توان در کمبود منابع، یک سونگری کتیبه های آشوری که به طور عمده نگاهی فاتحانه و نظامی به این دوران دارند و دیرینگی تاریخ ایران زمین جست وجو کرد. البته بی علاقه گی دولت های پس از مادها و جفای روزگار را نیز باید در نظر گرفت.
تاثیراتی که آشوری ها و اورارتویی ها بر مادها نهاده اند کتمان پذیر نیست و آن چه نیز در سیر تاریخ ایران زمین از مادها به آیندگان رسید، فراموش شدنی نیست. اما به راستی از مادها چه آثاری در تاریخ ایران و در سرنوشت هخامنشیان باقی ماند؟ مادها در سه مرحله تاریخی به مثابه یک منحنی صعودی تحول یافتند: مرحله اول، زیر سلطه قرار گرفتن آن ها به وسیله آشوریان بود، مرحله دوم، یعنی زمانی که مبارزه نظامی و دشواری علیه آشور به راه انداختند و مرحله سوم، تسلط ایشان بر آشور و امکانات و سرزمین های آن، که منجربه ایجاد شاهنشاهی ماد شد. حال باید به این نکته پرداخت که قوانین دینی، اجتماعی و اداری آنان در این سه دوره تا چه حد ثابت یا برحسب شرایط متغیر بوده و اصولا این قوانین چه بوده اند؟ مقاله درصدد دست یابی به چنین اهدافی است.

کتاب کافی کلینی، نخستین اثر جامع حدیثی شیعه است که با دربرداشتن ابواب گوناگون اعتقادی، فقهی، تاریخی و... از جایگاه و اهمیت ویژه ای در تاریخ اندیشه شیعه برخوردار است. در این پژوهش درصدد شناسایی زمینه های تدوین این اثر و جایگاه تاریخی آن بوده، به طور خاص برابعاد کلامی آن تمرکز نموده، در پی اثبات این ادعا هستیم که روایات کلامی کافی بیش از آن که پایگاه سندی قدرت مندی داشته باشند، در چارچوب ایدئولوژی اعتقادی شیعه در آن عصر شکل گرفته و مستندات دیگری برای اثبات درستی آن ها چون اعتبار عقلی یا وجود قراینی پیرامونی مبنا قرار گرفته است. ابتدا گزارش کوتاهی از زندگی کلینی ارائه داده و سپس به بررسی کتاب کافی و ابعاد کلامی آن خواهیم پرداخت.

«هندوستان» سرزمین شگفتی ها، از دیرباز مورد توجه همگان از جمله مسلمانان بوده است. علی بن حسین مسعودی، مورخ و جغرافی دان مسلمان، در سال های نخستین سده چهارم هجری در آن سرزمین حضور یافته و از نزدیک، آن جا را شناخته است.
در این نوشتار، با تکیه بر دو اثر برجای مانده از مسعودی، به نام های مروج الذهب و معادن الجوهر و التنبیه و الاشراف یافته ها و مشاهده های او از هند بازشناسی می شود. بدین سان، این نوشتار بیان گر تصویری از تاریخ و تمدن هند در نگاه مورخی تیزبین و نکته سنج است. مهم این است که نگاه وی، با نگاه هندشناس نام آشنای متاخرتر از او، ابوریحان بیرونی، بسیار دگرگونه است.