نشریه رهیافت
پیاپی 40 (بهار 1387)

یکی از تحولات مهم در سه دهه ی گذشته در ایران، توسعه ی دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی در سطوح مختلف بوده است. اما به رغم نقاط قوت آموزش عالی کشور، فعالیت های آن براساس برنامه ای نظام مند با هدف توسعه ی علمی طراحی نشده است. بسیاری از صاحبنظران، توسعه ی علمی را از ارزشمندترین سرمایه ی هر کشوری می دانند و امروزه در سراسر جهان آن را عنصر اصلی فرایند توسعه برمی شمارند. اکنون نظام های نوین آموزش عالی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه تاسیس شده و تاثیرات آن بر رشد اقتصادی و بهبود وضعیت جوامع مشهود و چشمگیر است. هدف این مقاله، ارائه ی چارچوبی برای تدوین نقشه ی توسعه ی علمی کشور است. این مطالعه، ابتدا با استفاده از رویکردی نظام مند نقش آموزش عالی در توسعه را ترسیم می کند. سپس با بررسی اجمال توسعه ی علمی در ایالات متحده، به تحلیل سه زیر سیستم اساسی و طراحی چارچوبی برای تدوین نقشه ی توسعه ی علمی در ایران می پردازد. با بهره گیری از رویکردی سیستمی، محقق بر این نکته تاکید دارد که سیاست گذاران در طراحی برنامه ی توسعه ی علمی کشور، توجه جامعی نسبت به زیر سیستم های بنیادین، آموزش عالی و اقتصادی معطوف دارند.

در اقتصاد دانش محور کنونی، مدیریت کارآمد دانش، به لبه رقابت سازمان ها تبدیل شده است. مدیریت موفق دانش، مستلزم داشتن تعریفی مشخص و مناسب از دانش است، زیرا در مدیریت، چیزی که دقیقا ندانیم چیست، بسیار دشوار است. چند وجهی بودن دانش باعث شده که از دیدگاه های مختلف به آن پرداخته شود و ارائه تعریفی جامع را دشوار کند.
در این پژوهش، ضمن بررسی تعاریف ارائه شده در ادبیات موضوع، ابعادی برای یک تعریف جامع، از تعاریف موجود استخراج کرده و به کمک آن ها، به مقایسه و بررسی تعاریف مختلف می پردازیم. سپس به بررسی انواع مختلف دانش پرداخته و این تعاریف را به لحاظ شامل بودن انواع مختلف دانش بررسی و مقایسه می کنیم. در این تحقیق، تعریفی برای دانش ارائه کرده و آن را با تعاریف موجود مقایسه می کنیم. تعریف پیشنهادی، ابعاد مختلف یک تعریف جامع را برآورد کرده و انواع مختلف دانش را پوشش می دهد. این تعریف می تواند مبنایی برای سنجش ارزش دانش فراهم کند.

نوشته حاضر که در برگیرنده یافته های بخشی از یک طرح تحقیقاتی است، بر آن است تا با عنایت به گسترش روزافزون توجه مراکز عالی آموزشی و پژوهشی دنیا به موضوعات و دوره های میان رشته ای، به بررسی اجمالی مبانی نظری این رویکرد بپردازد. در این بررسی تلاش می شود که ابتدا تلقی و تعاریف گوناگونی که از میان رشته ای صورت گرفته است معرفی شده و مرزهای آنها حتی الامکان مشخص شود و سپس مدل ها و قالب های گوناگون عملی که عهده دار اجرا و انجام چنین رویکردی است مورد تحلیل و مطالعه قرار گیرد. مسائل و پرسش های این نوشته سعی در پاسخگویی به آن دارد که: 1) میان رشته ای در مقایسه با مفاهیم مشابه چگونه تعریف و تبیین می شود؟
2) ضرورت های توجه به رویکرد میان رشته ای در آموزش و پژوهش کدامند؟
3) رویکرد میان رشته ای در چه مدل ها و قالب هایی اجرا می شود یا قابلیت اجرا دارد؟

بدون تردید می توان ادعا کرد که برای تحقق چشم انداز 20ساله کشور نیروی انسانی توانمند و متخصص نقش حیاتی دارد؛ از این رو توجه به پدیده مهاجرت نخبگان وظیفه سیاستگذاران در همه سطوح و همه زمینه هاست. مقاله حاضر درصدد است تا اثرات ادراک عدالت اجتماعی را بر مهاجرت نخبگان مطالعه کند. یافته های تحقیق حاکی از آن است که حساسیت به عدالت در بین نخبگان جامعه بسیار بالاست. نتایج گواه این مطلب است که بین ابعاد عدالت اجتماعی؛ یعنی عدالت توزیعی، عدالت احساسی، عدالت رویه ای، عدالت مراوده ای و عدالت اطلاعات با مهاجرت نخبگان رابطه معنی داری وجود دارد.

در رویکرد به توسعه ی نوآوری، بهره گیری از نتایج تحقیقات بخش دانشگاهی و تجاری سازی آن ها از اولویت های مهم محسوب می گردد. اما با توجه به ماهیت فرایند نوآوری، دست یابی به این اولویت ها نیازمند شناخت بیشتری از شرایط زمینه ساز جهت بروز و ظهور این گونه نوآوری ها و تمهید مقدمات لازم برای شکل گیری آن ها می باشد. این مقاله با بررسی تجربیات کشورهای توسعه یافته، درصدد است چهارچوبی را به عنوان شرایط مورد نیاز جهت پیشبرد تجاری سازی نتایج تحقیقات در بخش دانشگاهی ارائه دهد.

هدف مقاله حاضر بررسی وضعیت تولیدات علمی کشورهای عضو اوپک است. داده های پژوهش از پایگاه (ESI) استخراج گردیده است. این پایگاه مؤثرترین تحقیقات بین المللی را نمایه می کند در واقع ESI مؤثرترین موسسه ISI را مبتنی بر حد آستانه های معینی استخراج می نماید. پژوهش حاضر در 22 رشته موضوعی صورت پذیرفته است یافته های پژوهش نشان داد که قدرت برتر علمی اوپک جمهوری اسلامی ایران است. ایران با در دست داشتن 31% مقاله ها و 27% استنادها دارای مقام اول تولید علم کشورهای اوپک، است و قریب به یک سوم استنادها و تولیدات علمی کشورهای عضو اوپک را در اختیار دارد. بعد از ایران کشورهای ونزوئلا و عربستان سعودی قرار دارند. یافته های این پژوهش حاوی یک نکته با اهمیت برای سیاستگذاران جامعه علمی است که در راستای توسعه علمی نگاه ویژه ای به استناد داشته باشند. اطلاعات این مقاله می تواند در جهت برنامه ریزی به منظور تعاملات علمی آگاهانه با کشورهای مختلف اوپک مورد استفاده قرار گیرد.

مقاله حاضر با استفاده از شاخص ها و آمارهای مؤسسه ی اطلاعات علمی (ISI) به ارزیابی تطبیقی تولیدات علمی نمایه شده ی ایران، ترکیه و مصر در سال 2005 و 2006 می پردازد. آمارها نشان می دهد که از نظر تعداد تولیدات علمی نمایه شده در پایگاه WOS، کشور ترکیه مقام اول را در بین کشورهای منطقه از آن خود کرده است و کشورهای ایران و مصر در رده های دوم و سوم قرار گرفته اند. این در حالی است که از نظر میزان رشد، ایران مقام اول را در بین کشورهای منطقه و اسلامی کسب کرده است. بیشتر تولیدات علمی هر سه کشور مورد بررسی، در بخش SCIE پایگاه WOS نمایه شده است.
همچنین، بیشتر تولیدات علمی این سه کشور در قالب «مقاله» و به زبان انگلیسی منتشر شده است. براساس آمار پایگاه JCR، ، در سال 2005، سه نشریه ی ایرانی در بخش SCI این پایگاه تحت پوشش قرار داشته و در سال 2006 شمار نشریات نمایه شده جمهوری اسلامی ایران به 6 نشریه رسیده است.
در سال 2005، کشور دارای سه نشریه در بخش SCI پایگاه JCR و یک نشریه در بخش SSCI این پایگاه بوده است. از طرفی، در سال 2005، تنها یکی از نشریات کشور مصر، در بخش SCI پایگاه JCR نمایه شده است.
از میان 9718 عنوان منبع تحت پوشش پایگاه WOS، حدود 42/34 درصد در انتشار تولیدات علمی سال 2006 کشور ترکیه نقش داشته اند. این در حالی است که 84/19درصد از این منابع در نشر تولیدات علمی ایران و 63/13 درصد از آن ها در انتشار تولیدات علمی کشور مصر نقش داشته اند.

واقعیت این است که امروزه بسیاری از نتایج و خروجی کار محققین و اساتید دانشگاه ها توسط «وبگاه ها» منعکس می شود. با استفاده از وبگاه ها می توان مستندات علمی را با استاندارد بالایی مورد بررسی و مطالعه قرار داد. با ظهور اینترنت و وب جهان گستر از اواسط دهه 1990 حوزه پژوهشی جدیدی به نام «وب سنجی» پدید آمد. از آن پس تلاشهای روزافزونی برای بررسی ماهیت و خصوصیات وب جهان گستر با استفاده از روش ها و شاخص های علم سنجی صورت پذیرفت. هدف از این مقاله این است که جامعه دانشگاهی متقاعد شود که موضوع انتشار وبی نشر علم و دانش دانشگاهی اهمیت بسزایی دارد و می تواند به عنوان معیاری برای ارزیابی فعالیت های علمی، ارزیابی عملکرد و اثربخشی دانشگاه ها محسوب شود. در این مقاله ضمن تعریف و تاریخچه وب سنجی برترین دانشگاه های جهان، خاورمیانه و ایران براساس شاخص های وب سنجی رتبه بندی شده اند.

جهان کنونی، دنیای توسعه و فناوری است. توسعه مبتنی بر دانایی مستلزم فراهم ساختن زمینه های رشد و ارتقای دانش در مراکز علمی و پژوهشی کشور و تبدیل یافته های پژوهشی به محصولات و روش های جدید است. تجربه کشورهای پیشرفته نشان داده است که رشد و توسعه مراکز علمی و پژوهشی و ایجاد توانمندی در آنها برای پاسخگویی به نیازهای جامعه و همگامی با تحولات علمی و فناوری جهان، در گرو حمایت همه جانبه از کنشگران عرصه دانش و فناوری است. در این راستا، توجه به سیستم ملی نوآوری به عنوان عملی ترین راه حل جهت توسعه فناوری می باشد. بدین منظور طبق ماده 100- قانون برنامه سوم و ماده 45 قانون برنامه چهارم دولت مجاز است در تاسیس صندوق های غیر دولتی مشارکت کند. این صندوق ها با پذیرش ریسک بیشتر و انتظار بازده بیشتر در جهت تامین نیازهای مالی کارآفرینان در راستای حفظ و بقای طرح های کارآفرینی فناورانه گام برمی دارند. در این مقاله سعی شده است برخی از صندوق های غیردولتی در ایران و جهان معرفی و بصورت مختصر به این مهم پرداخته شود.

آکادمی علوم بلاروس، مرکز راهبردی در علوم بلاروس می باشد. این آکادمی دانشمندان و برجسته ترین متخصصان را در زمینه علوم پایه ای و کاربردی گرد هم آورده است. این آکادمی در سال 1929 پایه گذاری شده است و در حال حاضر متشکل از حدود 50 انستیتو و مرکز پژوهشی است. آکادمی به منظور پیشبرد پژوهش های علمی دارای کتابخانه مرکزی علمی و انتشارات است. انستیتوهای آکادمی در تمامی مراکز منطقه ای کشور قرار گرفته اند. فعالیت آکادمی توسط رئیس و هیات رئیسه هدایت می شود. آکادمی توانایی علمی و فنی خود را روی مهمترین مسایل ملی جمهوری بلاروس متمرکز ساخته است. مطالعه تاریخ و فرهنگ بلاروس، بررسی شرایط و مسائل اقتصادی و تلاش برای پیشبرد علوم و فنون طبیعی و مهندسی زمینه های اصلی فعالیت آکادمی را شکل می دهند. گذشته از این آکادمی دارای بخشهای مختلفی است که هر ساله خروجی قابل توجه علمی اعم از گزارش، مقاله و ثبت اختراع به جامعه علمی ارائه می کنند. انتشارات آکادمی چندین مجله علمی را منتشر می کند که بسیاری از آنها در خارج از جمهوری بلاروس نیز منتشر می شوند. مراکز پژوهشی آکادمی نیز هر ساله تعداد زیادی سمینار نشست و سمپوزیوم های علمی برگزار می کنند و در فعالیت های علمی بین المللی نیز به صورت فعال شرکت می کنند.