نشریه رهیافت
پیاپی 41 (تابستان 1387)

انجمن های علمی و دانشگاهیان در سیاستگذاری و ارزیابی نظام علمی کشور می توانند مشارکت موثری داشته باشند. در برنامه چهارم توسعه به این مقوله توجه شده است ولی فرایندهای جاری سیاستگذاری و ارزیابی نظام علمی اغلب با نادیده گرفتن عرصه ی عمومی علم و بدون استفاده از مشارکت انجمن های علمی و دانشگاهیان صورت می گیرد. چنین ساختاری به دلیل ماهیت پیچیده تخصصی و الزمات حرفه ای مقوله سیاستگذاری و ارزیابی نظام علمی را با مشکلات مشروعیت، مطلوبیت و کارآمدی و اثربخشی مواجه می سازد. این پژوهش با کاربرد روش های اسنادی و پیمایشی نقش انجمن های علمی در سیاستگذاری و ارزیابی آموزشی و پژوهشی را مورد بررسی قرار داده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که مسوولان انجمن های علمی، انتظار ایفای نقش بالاتری در این زمینه را دارند و معتقدند اعضای انجمن های علمی در این خصوص دارای دانش، مهارتها و توانایی های حرفه ای مناسب می باشند. از سوی دیگر میان درگیری اجتماع علمی و دانشگاهیان در فرایندهای سیاستگذاری و ارزیابی نظام علمی کشور با توسعه عملکرد انجمنها در سایر ابعاد، رابطه معنی داری مشاهده می شود. در بخش پایانی مقاله پیشنهادهایی به منظور افزایش مشارکت انجمن های علمی در فرایندهای سیاستگذاری و ارزیابی پیشنهادهایی ارایه می شود.

استفاده از ابزار آینده نگاری به منظور تدوین سناریوهایی درخصوص مناسب ترین فناوری ها و علومی که سرمایه گذاری در آن ها به یک کشور در قیاس با کشورهای دیگر مزیت نسبی اعطا می کند، شیوه ای است که از حدود دهه 1980 به این سو رواج پیدا کرده و از سوی بسیاری از کشورها، خواه کشورهای پیشرفته و خواه کشورهای درحال پیشرفت، مورد بهره برداری قرار گرفته است. ایران که در خانواده جهانی به جهات مختلف از وزن و اعتبار برخورداراست، شاید تنها کشوری با ظرفیت های علمی و مالی در خور توجه است که تاکنون از ابزار آینده نگاری برای ارزیابی موقعیت آتی علوم و فناوری در سطح ملی استفاده به عمل نیاورده است. گروه آینده اندیشی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، به منظور زمینه سازی برای بهره گیری حساب شده از ابزار آینده نگاری در یک فعالیت احتمالی در تراز ملی برای تهیه سناریوهایی درخصوص آینده علم و تکنولوژی در کشور، پروژه ای را با عنوان «پایلوت مناسب ترین فناوری های ایران 1404» (پامفا 1404) طراحی کرد و قسمتی از فاز نخست آن را با مشارکت شماری از نهادها به اجرا درآورد. آنچه که صورت گرفته را می توان فاز صفر پروژه ای در نظر گرفت که قرار است به دنبال تجربی کنونی پی گرفته شود. در مقاله ذیل کوشش شده در عین رعایت ایجاز و اختصار، ضمن ارائه گزارشی تا حدامکان جامع از چارچوب طراحی شده برای پامفا 1404 و اقداماتی که تا این زمان برای تحقق آن صورت گرفته و بررسی این فعالیت ها، محدودیت و قوت های فناوری نرم آینده نگاری و شرایط بهره گیری بهینه از آن برای کشوری با شرایط ایران مورد ارزیابی قرار گیرد.

در سال های اخیر مقایسه وضعیت علمی دانشگاه ها مختلف از موضوعات مورد بحث مقالات علمی بوده است. این مقایسه در سطح ملی و جهانی، تحت عنوان رتبه بندی دانشگاه ها انجام می گیرد. آشنائی و ارزیابی معیارها و روش های مختلف رتبه بندی در سطح بین المللی، به تدوین یک برنامه ریزی منسجم جهت بهبود جایگاه دانشگاه های داخل خواهد انجامید. در این مقاله ضمن ارزیابی و تجزیه تحلیل چهار روش رتبه بندی بین المللی، و ارائه جایگاه دانشگاه های ایران و جهان اسلام در روش های رتبه بندی فوق، وجوه مشترک این روش ها مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. تحقیق حاضر نشان می دهد که در روش های رتبه بندی مختلف، معیارهای رتبه بندی بر ارزیابی آموزشی، پژوهشی، و میزان تولید علم توسط دانشگاه ها معطوف شده است. بر این اساس نتیجه گیری شده است در صورتی که در مقیاس کشوری، منطقه ای، و جهانی، هدف اصلی برنامه راهبرد آموزشی و پژوهشی دانشگاه ها به ارتقای رتبه بندی آنها معطوف گردد، عملا برنامه ای موثر در جهت اصلاح هدفمند از آنجا ناشی می گردد که اصولا تعیین معیارهای رتبه بندی دانشگاه ها با هدف تعیین دانشگاه های با قابلیت آموزشی و پژوهشی بهتر، تدوین شده است.

براساس شمارش اسناد علمی نمایه شده ایران در مؤسسات اطلاعات علمی آمریکا (ISI)، میزان مشارکت ایران در تولید علم جهانی در سال 2007 نسبت به سال قبل 14/0 درصد افزایش یافته است. در این سال تعداد اسناد علمی نمایه شده ایران در علوم پایه 8983 (71/0 درصد مقدار جهانی)، در علوم اجتماعی351 (21/0 درصد مقدار جهانی) و در علوم انسانی و هنر 30(3% درصد مقدار جهانی) و در مجموعه 9061 (62/0 درصد مقدار جهانی) می باشد. این در حالی است که مجموع اسناد علمی نمایه شده ایران در سال قبل 6750 (48/0 درصد مقدار جهانی) بوده است. رشد تعداد نمایه ها در سال 2007 نسبت به سال 2006 معادل 34 درصد بوده است که در مقایسه با رشد تعداد نمایه ها در سال 2006 نسبت به سال 2005 (21درصد)، تقریبا 6/1برابر است. رشته های شیمی، ریاضیات و مکانیک جایگاه ممتاز را در منطقه و مجموعه کشورهای اسلامی کسب نموده اند.

پژوهش حاضر مبتنی بر داده های پایگاه طلایه داران علم(ESI) مؤسسه (ISI)، جایگاه علمی جمهوری اسلامی ایران را در بین کشورهای جهان اسلام مورد توجه قرار داده است. طلایه داران علم مؤثرترین تولیدات علمی و برترین های علمی دنیا را نمایه سازی می کند. تعداد مقاله ها و استنادها در 22 رشته موضوعی اساس کار پژوهش را تشکیل داده است. در پژوهش حاضر جهان اسلام با یک نگاه کلی مورد بررسی قرار گرفته و سپس به تبیین جایگاه علمی ایران در بین کشورهای اسلامی پرداخته شده است. داده های پژوهش حاضر سالهای 1997 تا ژوئیه 2007 را پوشش می دهند. داده های 57 کشور اسلامی جهت انجام تحقیق جاری در 22 رشته موضوعی مورد پردازش قرار گرفته است. رشد علمی ایران با توجه به رشد تعداد مقالات و تعداد استنادها در مقایسه با متوسط رشد جهانی و همچنین وضعیت جاری کشورهای اسلامی ترسیم گردیده است.

امروزه با رشد روزافزون فناوری اطلاعات و ارتباطات و افزایش اهمیت دانش در رشد و پیشرفت جوامع مختلف، می توان گفت که میزان مشارکت هر کشوری در دانش جهانی، میزان رشد، پیشرفت و قدرت آن کشور را در عرصه جهانی تعیین می کند. همانگونه که می دانید فردوسی شاعر نامدار ایران توانایی را ناشی از دانایی دانسته است و پس از او نیز فرانسیس بیکن اشاره کرده است: دانش، خود قدرت است. اکنون پس از قرن ها، در عصر حاضر، حرکت جوامع به سوی دانش- مداری و استفاده از دانش برای پیشبرد اهداف علمی و اجتماعی بیش از پیش به چشم می خورد. رشد صنایع دانش گرا و تاکید دولت ها بر توسعه دانش مدار، از نشانه های بارز این حرکت می باشد. کشور ما علی رغم داشتن دانش جهانی تاثیرگذار نیست یا چنانچه تاثیری داشته باشد، همه آن تاثیرات به نام این کشور رقم نمی خورد. این مقاله به دنبال آن است تا این مساله را ریشه یابی کرده و با مطالعه متون موجود و در نظر گرفتن وضعیت کنونی راه های ارتقای مشارکت موثر در دانش جهانی را شناسایی و پیشنهاد کند. در این زمینه سه مولفه: الف- بستر اجتماعی- فرهنگ، ب- بستر فنی و زیرساختی و ج- بستر مقرراتی مورد توجه قرار می گیرد.

امروزه قطب های علمی یکی از مهمترین عوامل محرکت توسعه کشورها در قرن بیست و یکم شناخته شده اند که همچون موتورهای محرک توسعه در تعامل نزدیک با نهادهای مولد فکر و اندیشه عمل می کنند. قطب های علمی در قیاس با اسلاف خود یعنی نهادهای پژوهشی سنتی علاوه بر دارا بودن نقاط قوت آنها، از خصوصیات ویژه دیگری نیز برخوردار که امتیاز قطب های عملی محسوب می شود. تعدد و تنوع قطب های علمی یکی از شاخص های رشد و بالندگی جوامع به شمار می آید. قطب های علمی با بکارگیری و درآمیختن چهار عنصر مفهومی و اصلی خود یعنی نوآوری، رقابت، کیفیت و دانش فنی تلاش می کنند به نیازهای اصلی جامعه پاسخ دهند. در ایران نیز همگام با سایر کشورهای در حال توسعه، گام های مناسب و در خور توجهی رد راه تشکیل قطب های علمی برداشته شده ولازم است این روند با شتاب و دقت بیشتری به منظور حصول نتایج مطلوب تر و کسب استانداردهای جهانی ادامه یابد. بهره گیری از مزیت نسبی و توان دانشگاه ها متناسب با نیازهای آتی کشور، توسعه مبتنی بر دانایی، افزایش توان علمی پژوهشگران، گسترش هدفمند مرزهای دانش، نوآوری در علم و فناوری و ارتقاء جایگاه علمی کشور از اهداف مهم قطب های علمی کشور است. در این مقاله ضمن ارایه تعریفی جامع از قطب علمی و بیان تاریخچه آن در جهان، چند قطب علمی موفق دنیا با ذکر دستاوردهای آنها معرفی می شوند.

شبکه آزمایشگاه های تخصصی کشور به عنوان یکی از راهکارهای مهمی است که می تواند برای ارائه خدمات به محققین کشور موثر باشد. از طرفی نیز این شبکه به دلایل ساختاری، همکاری بین دانشگاهی و مراکز پژوهشی خصوصی و دولتی امکانات موجود چند موسسه را با شرایط خاص در اختیار محققین قرار می دهد. شامتک موضوعی باعث بهبود شیوه های انتخاب و اولویت گذاری برای خرید دستگاه های تجهیزاتی براساس توانایی دانشگاه شده و می توان با اجرای این طرح از خریدهای غیرضروری جلوگیری نمودو شرایط بهینه را برای پژوهشگران کشور پدید آورد.

با توجه به درگیرشدن کامپیوترها در تمامی جوانب زندگی مردم و تاثیرات شگرف آن در دنیای کنونی در مقایسه با چند دهه اخیر، از طریق سرعت بخشیدن به امور، می توان دریافت که کامپیوترها نقش به سزایی را در زندگی دنیای مدرن ایفا می کنند. با مقایسه سالیان اولیه تولید کامپیوترها، زمانی که هر کامپیوتر به اندازه چند اتاق جا اشغال می کرد و حال که پردازشگرهای فوق العاده کوچک و کارا براحتی قابل حمل می باشند؛ می توان به این نتیجه رسید که با پیشرفت هایی که در این زمینه انجام شد با هر چه کوچک و کوچک ترشدن چیپ های کامپیوتری این امکان به محققان و متخصصان داده شده است که در هر حا و در هر شرایطی بتوانند از کامپیوتر جهت انجام محاسبات تخصصی متفاوت استفاده نمایند. لذا می توان به جرات گفت که این مقوله در پیشبرد اهداف تخصصی دیگر رشته ها نیز تاثیر مستقیم گذاشته است. این مقاله، با نگاهی به سیر تاریخی پیشرفت کامپیوترها در زمینه تجهیزات سخت افزاری و اندازه آنها، به معرفی آخرین نسل کامپیوترهای قابل حمل می پردازد. این کامپیوترها از تکنولوژی خاصی بهره می برند که برای اولین بار اجزای اصلی آن به وسیله سیستم بی سیم برد کوتاه به یکدیگر متصل می شود.