ماهنامه زمانه
پیاپی 78 (اسفند 1387)

همان گونه که جریانات سیاسی و فکری ایران را نمی توان با مفاهیم و اصطلاحات مشخص شده متعارف کاملا مطابق دانست زیرا خصوصیات ویژه ای آنها را از نمونه های خارجی متمایز می کند جنبش دانشجویی در ایران را نیز نمی توان براساس مفاهیم غربی تعریف کرد.
جنبش دانشجویی در ایران، که می بایست ویژگی های یک جنبش اجتماعی اصیل را می داشت و تداوم و شاخه ای از روشنفکری بود، این گونه ساخته و پرداخته نشد. این جنبش چه قبل از انقلاب اسلامی و چه پس از آن، از آسیب های فراوانی رنج برده است؛ البته در سایر نقاط جهان نیز جنبش دانشجویی، به معنای دقیق دهه 1960.م اروپا، دیگر یافت نمی شود، اما با نقادی و ترمیم جریانات دانشجویی می توان آنها را به اصالت و تاثیرگذاری های گذشته بازگرداند.
دانایی محوری، دوری از تندروی، استقلال فکری و سیاسی، پرهیز از جوزدگی و احساسات گرایی، و عقلانیت ویژگی هایی هستند که اصالت جنبش های دانشجویی در گرو تقویت یا ضعف آنهاست. مقاله پیش رو آموزه های ارزشمندی را در این زمینه در اختیار و حضور گرامی شما می گذارد.

در سال های اخیر، طبقه بندی جریانات سیاسی برای ترسیم چگونگی آرایش سیاسی جامعه، در محافل سیاسی و مطبوعاتی مرسوم شده است که همین جدول بندی ها و ترسیم ها مقدمه ای برای مطالعات بنیادین و پژوهش های تفصیلی هستند. از سوی دیگر عموم مردم و به ویژه اهل مطالعه و نظر نیز از به دست آوردن نمایی منظم شده و تحلیلی کلی از اوضاع و احوال سیاست داخلی استقبال، و نسبت به آن احساس نیاز می کنند؛ ازهمین رو مقاله ذیل را که حاصل جلسات مباحثه سیاسی در یکی از مؤسسات مستقل پژوهشی است و پس از مروری بر گذشته، جدولی طبقه بندی شده از وضعیت جریانات سیاسی موجود کشور ارائه داده است تقدیم حضور شما خواننده محترم می گردد.

جریان شناسی از مصادیق شناخت آرایش سیاسی نیروهای اجتماعی است که در حوزه مطالعات جامعه شناسی سیاسی بررسی می شود. ازآنجاکه این رشته درصدد است رفتارها و اقدامات درونی گروه ها و جمعیت های سیاسی را طی زمان معینی درک کند، ناگزیر است بنیاد این گروه ها را، به عنوان متغیر اجتماعی، از طریق شناسایی قوانین ترکیب اجزای هر جریان سیاسی و بازنمایی شبکه روابط و ارتباطات آنها و عمل و عکس العمل های درونی و بیرونی بشناسد.
به چند دلیل مطالعه و شناخت جریان های سیاسی اهمیت بسیاری دارد از جمله:الف) جریان های سیاسی تاریخی، سبب پیدایی، تکوین، دگرگونی، حرکت مستمر و تطور اندیشه سیاسی می شوند و ازاین رو مطالعه آنها به شناخت منشا پیدایش و خیزش جریان های سیاسی و نهضت ها در جامعه، بررسی ساخت ها، علل و عوامل فروپاشی گروه ها، قشرها و تاثیر و تاثر لایه های اجتماعی بر مسائل هر جامعه منجر می گردد.

شاید بتوان گفت که برای محققان، مدیران و علاقه مندان به نظام و انقلاب اسلامی موضوعی مهم تر و در عین حال حساس تر از جریان شناسی گذشته، حال و آینده جامعه اسلامی ایران نباشد. آنچه مقام معظم رهبری(ره) باعنوان «عبرت های عاشورا» در مقاطع مختلف تبیین و توصیه کرده است، به همین ضرورت و حساسیت اشاره می کند که سلامت و بقای هر نهضت اصیل دینی را تضمین می نماید.
با شناخت و تحلیل درست و منصفانه جریان های سیاسی اعتقادی جامعه است که می توان هوشیاری و پایداری کسب نمود و راه به منزل مقصود برد و امیدوار بود که کوشش ها و ایثارگری های ارزشمند مردم و رهبران دلسوز انقلاب به ثمر نشیند، دیو نومیدی، پلیدی، تفرقه، تنگ نظری و ساده لوحی از چاه غفلت و جهل برنیاید و داستان عشق قهرمانان پایمردی و جوانمردی را تلخ نکند.
بر این اساس گفت وگویی شفاف و صمیمانه با یکی از چهره های علمی و عملی این عرصه انجام داده ایم که ضمن حضور در میدان مبارزه، تلاش و مجاهده در عرصه های مختلف پایداری و پویایی انقلاب اسلامی، به شناخت، تحلیل، تحقیق و نگارش در حوزه سیاست و فرهنگ انقلاب اسلامی نیز با جد و جهد تمام همت گمارده است. دکتر علی دارابی بیش از ده کتاب در حوزه های گوناگون مرتبط با انقلاب اسلامی نگاشته و یا در دست انتشار دارد که از میان آنها می توان به کتاب های «جریان شناسی سیاسی در جمهوری اسلامی»، «سیاستمداران اهل فیضیه»، «انتخاب هشتم»، «گفتمان پاسخگویی»، «روی خط اندیشه»، «کارگزاران سازندگی؛ از فراز تا فرود»، «گفتار پیرامون انقلاب اسلامی»، اشاره کرد. علاوه بر این کتاب ها ایشان مقالات گوناگونی نیز نگاشته اند.
وی از بنیان گذاران و مدیران ارشد جهاد سازندگی و شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی و جزء مدیران برتر کشور بوده و هم اکنون در سمت قائم مقام رسانه ملی، همچنان در سنگر مبارزه است.

خلاقیت و نوآوری مقوله ای پردامنه و چندبعدی است که می توان گفت بسیاری از زمینه های اجتماعی و فرهنگی به شکلی با آن گره خورده اند. با اینکه عموم سازمان ها و مدیران آنها و نیز در قشرهای گوناگون جامعه به اهمیت خلاقیت و نوآوری اذعان می کنند و در جامعه از افراد خلاق و نوآور تمجید، ستایش و حمایت می شود، مدیریت نوآوری و خلاقیت همچنان در بسیاری از جوامع و سازمان ها مهجور و بیمار و حتی ناشناخته است. در جوامع توسعه یافته، که حیات اقتصادی و فرهنگی آنها به خلاقیت مداوم پیوسته است، علم روان شناسی و مدیریت به کمک یکدیگر شتافته و یافته ها و نتایج ارزشمندی را در اختیار مدیران سازمان ها و مسئولان جامعه گذاشته اند. هرچند بر خلاقیت و نوآوری در فرهنگ اسلامی تاکید شده است و حتی یکی از صفات خداوند محسوب می شود، به لحاظ سازمانی و فرهنگ عمومی همچنان موانع فراوانی بر سر راه نوآوری و خلاقیت در کشور ما وجود دارد و شاید اگر رهنمودهای ارزشمند رهبر فرزانه انقلاب و نامیدن سال 1387 به سال شکوفایی و نوآوری نبود، بسیاری از نهادها و مدیران آنها اهمیت و جدیت این مقوله را درنمی یافتند.
اکنون که بارقه های امید و طلیعه های شکوفایی همه جانبه در کشور اسلامی ما پدیدار شده است و ارشادهای داهیانه رهبر معظم انقلاب (مدظله العالی) ما را به سوی ایران 1404 رهنمون می سازد، باید محققان و نهادهای پژوهشی هرچه بیشتر به بنیادهای نظری خلاقیت و نوآوری و راهکارهای عملی تحقق آن توجه کنند تا ادامه این راه با درستی و استواری هرچه بیشتر و بهتر ممکن گردد.
نگاشته پیش رو پژوهشی در این عرصه پراهمیت است که امیدواریم مورد اقبال و توجه شما خوانندگان عزیز و بزرگوار قرار گیرد.

از میان این همه دعوت و دغدغه و داعیه که برای به ثمر رساندن اهداف انقلاب اسلامی و پی ریزی تمدن شکوهمندی برای جهان اسلام وجود دارد، به راستی کدام یک را می توان اصلی ترین و اصیل ترین آنها دانست؟
اگر خوب بنگریم و عمیق فکر کنیم، نوزایی و جوشش علمی و فرهنگی را مهم تر و اساسی تر از همه چیز خواهیم یافت و به ویژه پیدایش نهضت عمیق و فراگیر علمی در حوزه علوم انسانی برای فراهم ساختن زمینه های پیشرفت و توسعه، بیش از پیش ضرورت خود را می نمایاند.
حتی اگر کاری به چرایی و چگونگی انحطاط تمدن اسلامی در قرون گذشته نداشته باشیم، پرسشی هم اکنون پیش روی ماست و آن اینکه چرا با وجود پیدایش جنبش های اسلامی در صدساله اخیر و به ویژه با ظهور و پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، که خود مهم ترین تحول تاریخی جهان اسلام به حساب می آید، هنوز باید از ضرورت خودکفایی علمی و نوآوری و شکوفایی و ضرورت های آن سخن بگوییم؟
نامیدن سال 1387 به سال نوآوری و شکوفایی توسط مقام معظم رهبری، از نیازهای جدی و اساسی ایران و اسلام در این عرصه حکایت می کند.
پیش روی گرامی شما متن گفت وگوی نشریه با حجت الاسلام والمسلمین رضا غلامی رئیس مرکز پژوهش های فرهنگی و اجتماعی، درباره همین نیازها و ضرورت ها و کاستی ها و کمبودهای آن قرار دارد.
● جناب آقای غلامی، مقام معظم رهبری (مدظله العالی) سال 1387 را «سال نوآوری و شکوفایی» نامید. لطفا ابتدا درباره اهمیت و کارکرد این نام گذاری ها (که خود یکی از نوآوری های معظم له در عرصه سیاست و فرهنگ عمومی است) کمی توضیح دهید و سپس بیان فرمایید که این عنوان از چه نیازها، زمینه ها و ضرورت هایی حکایت می کند؟

تاثیر بنیادین و حساس نظام تولید علم در پایداری و پویایی گفتمان انقلاب اسلامی به قدری است که می توان گفت همه چیز به آن بستگی دارد و در گرو کارآمدی و استحکام آن است.
انقلاب شکوهمندی، که مبانی هستی شناسانی، معرفت شناسانی و ارزشی آن از ریشه و بنیاد با سلطه نظام سرمایه داری غرب در تضاد و چالش است، چگونه می تواند نظام تولید علم خویش را از آنها اقتباس کند و با نظام تولید علم سکولاریستی نظام و گفتمان مقدس دینی را مستحکم سازد. پرواضح است که برای استحکام و اعتلای همیشگی و همه جانبه گفتمان انقلاب اسلامی به مطالعه و آسیب شناسی دقیق نظام تولید علم کشورمان در عرصه های گوناگون آموزشی، پژوهشی و فرهنگ عمومی نیاز داریم. مقاله ذیل این موضوع پراهمیت را بررسی کرده که تقدیم حضورتان شده است.

تنوع و چگونگی جریان های فکری ایران مانند بسیاری دیگر از جوامع به چگونگی هویت ملی بازمی گردد. در حقیقت، هویت ملی چندلایه ما ایرانیان سبب ظهور و بروز جریانات فکری و فرهنگی خاصی گردید که هرکدام را می توان ناشی از تاکید انحصاری یا حداکثری بر یکی از لایه های هویت ملی دانست، به طور مثال بعضی از جریانات فکری بر لایه کهن تر و باستانی هویت ملی و دسته ای دیگر بر لایه میانی، که هویت اسلامی است، و بعضی از آنها نیز بر لایه متاخر و جدید هویت ایرانی، یعنی برآیندهای مدرنیسم، تاکید کرده اند.
بسیاری از این جریانات نیز در مقابل افراط و تفریط های جریان مسلط شکل گرفته اند، اما به هرحال محور اصلی شکل گیری جریانات گوناگون فکری در ایران معاصر، هویت ملی بوده است. جریانات فکری جامعه ایران در دوران قبل از انقلاب پیچیدگی خاصی پیدا کرد و گویی بحران هویتی خاصی به وجود آمد که تمامی امور را دستخوش انقلابی بزرگ ساخت. حضرت امام خمینی(ره) با مبارزه ای طولانی، عمیق و همه جانبه سرانجام توانست ضمن الهام از فرهنگ اصیل اسلامی و فقه جواهری، بر این بحران بزرگ چندقرنه هویتی غلبه نماید و گفتمان جدیدی به وجود آورد که به لایه های هویت ملی ما به بهترین وجه ممکن پایداری می بخشد. مقاله حاضر جریانات فکری ایران قبل از انقلاب اسلامی را از این منظر تحلیل کرده است که تقدیم به محضر شما گرامیان می گردد.

اشتباه است اگر کسی بخواهد جناح ها و جریانات سیاسی موسوم به چپ و راست را در ایران پس از انقلاب بر خاستگاه تاریخی این دو واژگان سیاسی تطبیق دهد و مثلا با مطالعه چپ و راست و میانه در مجالس جمهوری تازه بنیاد فرانسه به ماهیت چپ و راست سیاسی در ایران پی ببرد؛ زیرا جریانات سیاسی ایران، به ویژه در دوران پس از جنگ تحمیلی، دچار چنان تحولات و تغییراتی شدند که هضم آنها حتی برای خود اعضای اصلی آن جریانات سخت بود و ازهمین رو ناچار به جدایی یا انشعاب دست می زدند. هم اکنون در جریان یا جناح چپ مواضع و عملکردی را می بینیم که چند سال قبل از آن تنها در میان راستی ها دیده می شد و به عکس جریان راست به گونه ای موضع گیری و عمل می کند که در بعضی از موارد فقط از جناح چپ می توان توقع آن را داشت.
به هرحال برای درک تفاوت عمیق ویژگی های چپ و راست سیاسی در ایران با آنچه در واژگان سیاسی دراین باره تعریف و توصیف شده است، چاره ای جز مطالعه دقیق این دو واژگان سیاسی در اولویت نخست نیست. این مقاله کوششی است که بدین مقصود انجام شده است

دولت اوباما وارث بسیاری از مشکلات و اشتباهات دولت های قبل از خود، به ویژه دوران هشت ساله ریاست جورج. دبلیو بوش بر کاخ سفید، است و بیشتر این مشکلات و اشتباهات به سیاست های خاورمیانه ای دولت بوش مربوط می شود. چنین به نظر می رسد که اوباما برای ایجاد تغییر در شرایط داخلی و بین المللی امریکا کاری ضروری تر و فوری از بازنگری در نگاه این کشور به خاورمیانه نداشته باشد؛ زیرا کلید بسیاری از مشکلات در خاورمیانه و به ویژه در تهران است.
اما آیا به راستی اوباما واقع بینی و در عین حال استقلال رای لازم برای مثبت کردن اوضاع خاورمیانه به نفع امریکا را دارد؟
ریچارد هاس، رئیس شورای روابط خارجی امریکا، و مارتین ایندیک، مدیر مرکز مطالعات سیاسی خاورمیانه و سفیر سابق امریکا در اسرائیل، فضای خاورمیانه ای پیش روی اوباما و سیاست های احتمالی یا ضروری برای اتخاذ توسط او را در مقاله زیر تحلیل کرده اند. البته خوانندگان محترم باید توجه کنند که نویسندگان مقاله در فضای گفتمان حاکم بر دولت های غربی این مقاله را نگاشته اند و به کار بردن واژه هایی مانند تروریسم و... درباره مسلمانان انقلابی موجه نیست. این تحلیل ها بیشتر در پی دادن راهکاری برای حل مشکلات امریکا هستند و نه حل مشکل مردم دیگر مناطق جهان، ولی آگاهی خواننده ایرانی از این گونه تحلیل ها مفید به نظر می رسد.

انسان از تاریخ چه می خواهد و به دنبال چه فایده فردی و اجتماعی در تاریخ و تاریخ نگاری است؟ اگرچه برای پاسخ به این پرسش مقالات و کتاب های پرحجمی نوشته شده است که از قرن ها و هزاره های پیشین تا هم اکنون روی هم گذاشته شده اند، شاید بتوان پاسخ های کوتاه و بسنده ای هم به آن داد که دریچه ای بگشاید، یا راهی آغاز کند؛ از جمله می توان گفت که «تاریخ وجوه مختلف حیات جمعی انسان را ثبت و بازگو می کند تا در سیر تکاملی سرنوشت جمعی او به کار آید». پس تاریخ از خصوصیت جمعی انسان زاییده می شود و ازهمین رو ناگزیر است هرچه را که زمینه ها یا پیامدهای جمعی دارند ثبت کند و شرح و تحلیل نماید، اما آیا بدون شناخت جامعه و ویژگی ها، روابط، چهارچوب ها و قواعد آن می توان خصلت اجتماعی تاریخ نگاری را محقق ساخت؟
ازهمین رو تاریخ، بیش از هر شاخه دیگری از علم، به بهره گیری از علوم اجتماعی نیازمند است و تاریخ اجتماعی در بین میان رشته ای ها، موضوعیت و ضرورتی تام و تمام دارد. مقاله پیش رو چگونگی این موضوعیت و ضرورت را تحلیل کرده است.

مسائل اعتقادی و اقتصادی و سیاسی فراوانی وجود داشت که می توانست میان نیروهای سیاسی ایران پس از انقلاب فاصله و شکاف ایجاد کند، ولی به خاطر وجود فضای ناآرام و التهاب در اوایل انقلاب، این اختلافات فقط در میان سه جریان عمده چپ گرا، ملی گرا و اسلام گرا نمایان بود. از اوایل دهه 1360 با پیدایش ثبات داخلی و حذف دو جریان چپ و ملی گرا از عرصه سیاسی کشور، به تدریج مرزبندی سیاسی، فرهنگی و اقتصادی میان نیروهای اسلام گرا نیز ظهور کرد و با تایید حضرت امام(ره)، این جناح ها در مقام گروه هایی که در اهداف انقلاب مشترک و در سلیقه ها با یکدیگر متفاوت اند، رسما به رقابت سیاسی با هم برخاستند. دوگانگی سیاسی جریان اسلام گرا تا هم اکنون نیز ادامه داشته است و با عناوین، مشخصه ها، سلیقه ها، راهبردها، و نگرش های متفاوت و گاها متضاد در صحنه کشور دیده شده اند. در نوشتار ذیل چگونگی جناح بندی سیاسی در جمهوری اسلامی، از دهه 1360 تاکنون، تحلیل و ارزیابی شده است.

هرچند احزاب و جریانات سیاسی ایران معاصر را نمی توان در چهارچوب الگوهای غربی تحزب جای داد و حتی عده ای بر این عقیده اند که سیر تحزب در ایران همچنان با موانعی ساختاری روبه رو بوده است و خواهد بود، پیدایش پارلمان و تشکیل قوه مقننه در نظام سیاسی ایران، زمینه ای فراهم ساخت تا گروه ها و جریانات گوناگون سیاسی برای ورود به مجلس به فعالیت، ائتلاف یا انشعاب دست بزنند.
بنابراین هم برای به دست گرفتن و هم برای به کار بردن قدرت قانون گذاری در ایران از صدر مشروطه تاکنون، شاهد شکل گیری و فعالیت احزاب گوناگون بوده ایم و می توان گفت که مجلس در ایران زمینه مهمی برای شکل گیری تحزب بوده است؛ اما بی شک همان مشکلات و موانع ساختاری همیشگی تحزب در ایران، مانند ناکارآمدی، نبود تنوع، شخصی بودن، ناتوانی مالی و اقتصادی، و بی اقبالی اجتماعی احزاب در ایران، مانع از آن شده است که ائتلافات حزبی بتوانند تاثیری عمیق و پایدار بر ماهیت و عملکرد مجلس داشته باشند.
این ائتلاف ها و دسته بندی ها معمولا چند ماه قبل از انتخابات به وجود می آیند و اندکی پس از آن کم رنگ یا مستحیل می شوند. در مقاله ذیل با این مقوله در مجلس شورای اسلامی آشنا خواهید شد.

اگرچه مطالعه حزب و تحزب در ایران معاصر آینه کامل و شفافی از جریان های سیاسی ارائه نمی دهد، فصل مهمی از جریان شناسی سیاسی را در بر دارد. علاوه بر اینکه بسیاری از جریانات سیاسی و فکری ایران معاصر در قالب احزاب بروز پیدا کرده اند، این مطالعه سبب شناخت بهتر سایر جریانات سیاسی غیرحزبی نیز می شوند. هرچند در کشوری چون ایران، مقوله های مدرنی مانند حزب فاقد بستر اجتماعی و زمینه های فکری و فرهنگی لازم بوده و در تضاد با زیرساخت های سنتی جامعه دچار هزارگونه کم وکاستی شده است، سیر تحزب در ایران را در مجموع نمی توان کاملا منفی دانست؛ به گونه ای که در دوره هایی از تاریخ این کشور حزب گرایی و فعالیت حزبی به شدت جامعه را فراگرفته است.
بااین حال گویی همواره آسیب هایی در کارکرد احزاب وجود داشته و حتی به صورت بیماری مزمن درآمده است که سبب ناکارآمدی تاریخی این پدیده در یکصدسال اخیر گشته و تا هم اکنون نیز درمان نشده است.
در مقاله پیش رو با بررسی دوره های مختلف تحزب، به موضوع آسیب شناسی حزب در ایران معاصر توجه شده که امید است مورد توجه و استفاده شما عزیزان قرار گیرد.

با توجه به رهنمودهای مقام معظم رهبری درباره نهضت نرم افزاری و تولید علم، مرزشکنی دانش و جهاد علمی، پژوهشکده مطالعات راهبردی و امنیت ملی در ابتدای سال 1387 با استفاده از مطالبات راهبردی در کارگروه های در دانشگاه عالی دفاع ملی که با عنوان مطالعات گروهی برگزار می شود زمینه ها و ریشه های اقتدار را بررسی کرد. براساس این بررسی مشخص شد که یکی از زمینه های شاخص، کلیدی و مهم برای دست یافتن به اقتدار ملی، تولید و جهش علمی است؛ ازهمین رو این پژوهشکده با همکاری و حمایت نهادهای مختلف به برگزاری کنگره سراسری اقتدار علمی اقتدار ملی در تاریخ 16 بهمن اقدام نمود.
این کنگره با حضور ریاست محترم جمهور، سرلشگر فیروزآبادی، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، سرتیپ نجار، وزیر دفاع، و جمعی از مقامات عالی رتبه کشوری و لشکری آغاز شد. در این کنگره دکتر زاهدی، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری با موضوع «سی سال تولید علم در نگاه به اقتدار علمی»، دکتر مخبر، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با موضوع «نقشه جامع علمی کشور»، حجت الاسلام دکتر علی اکبر رشاد، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، با موضوع «علم نافع و اقتدار علمی» و دکتر علی اکبر ولایتی، مشاور مقام معظم رهبری در امور بین الملل، با موضوع «فراز و فرود تمدن اسلامی ایران و درس هایی برای آینده» مقاله های علمی خود را ارائه کردند.
همچنین در ادامه مراسم کنگره، شش نشست علمی با موضوعات ذیل و حضور استادان دانشگاه ها و پژوهشگران به طور هم زمان در سالن های خواجه نصیر، مولانا، عطار، فیض، شیخ مفید و شیخ بهایی مرکز همایش های صدا و سیما برگزار شد: «نظریه پردازی و اقتدار علمی»؛ مجری: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، «مرزشکنی علم و فناوری و اقتدار علمی»؛ مجری: دانشگاه عالی دفاع ملی، «نوآوری و اقتدار علمی»؛ مجری: دانشگاه شهید بهشتی، «فناوری و اقتدار علمی»؛ مجری: دانشگاه صنعتی مالک اشتر، «صنعت و اقتدار علمی»؛ مجری: دانشگاه علم و صنعت ایران، و «توسعه علمی و اقتدار ملی»؛ مجری: مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری.