ماهنامه زمانه
پیاپی 86-87 (آبان و آذر 1388)

وقتی قرار است موضوع ولایت فقیه را نه از جنبه های فقهی و کلامی و نه حقوقی و سیاسی، بلکه بیشتر از جنبه تحقق تاریخی آن و بستر تاریخی ظهور آن در ایران معاصر بررسی کنیم، چه بهتر است که سراغ پژوهشگران و صاحب نظرانی برویم که تاریخ سیاسی روحانیت معاصر شیعه را به گفته ای سفته و سخته اند و به زیر و بم نماد روحانیت نیز آشنا هستند و چه بهتر است که خود روحانی باشد تا اگر آسیبی را می شناسد واقعی تر و ملموس تر و اگر قوتی را می بیند دلسوزانه تر و مسئولانه تر آن را تحلیل و تبیین کند. برای یافتن مصداق این ویژگی ها بی گمان جناب حجت الاسلام علی ابوالحسنی جزء اولین نام هایی است که به خاطر خطور می کند و ما را به محفل ساده و خانه و کتابخانه بی آرایش او می کشاند. استاد ابوالحسنی در گفت وگویی دقیق و دلسوزانه لایه هایی از تاریخ معاصرمان را که با حضور سیاسی روحانیت در جامعه و اندیشه ولایت فقیه تنیده شده است، بازشناسی و ترسیم می کند که در فضای کنونی جامعه علمی ما مغتنم است.

با وجود همه استواری ها و کارسازی های نهاد مرجعیت در اقلیم تشیع، و با وجود آنکه تمامی عرصه های معاش و معاد مقلدان را تا آنجا که وظیفه آن است زیر بال و پر گرفته است، از تحلیل های عمیق در فهم حقیقت تاریخی این نهاد چندان خبری نیست. گه گدار حکمتی ناگفته از سویی می آید و به گوشی می رسد، ولی به نظر می رسد که شناخت تحلیلی از تاریخ اجتهاد و مرجعیت، همچنان عرصه ای پوشیده و ناپیموده است. در مقاله ذیل نکته هایی برای فراهم کردن زمینه این شناخت به محضر شما تقدیم شده است.

هم بنیان گرفتن انقلاب مشروطه و هم پدید آمدن زمینه های آن را بی هیچ شبهه ای باید در گرو تشدید حضور روحانیت معاصر شیعه در عرصه سیاست دانست. زمانی که علما در جنگ های ایران و روس دریافتند که بی همراهی آنها اثری از ایران در این تهاجمات باقی نمی ماند، در عمل و نظر وارد کارزار شدند. نتیجه هر چه شد، آنها در مجاهدت و جهاد کوتاهی نکردند. در زمان جنبش تنباکو و راه افتادن کاروان استعماری بریتانیا برای تصاحب منابع اقتصادی ایران هم علمای ایران و عراق پا در میدان گذاشتند و کشور را نجات دادند؛ اما همگی اینها مقدمه ای شد برای ایجاد دگرگونی های اساسی در ساختار نظام سیاسی ایران که می رفت نه ایرانی باقی بگذارد و نه اسلام و تشیعی!
گسترده ترین، پیچیده ترین و پرتکاپوترین حضور روحانیت شیعه در جنش مشروطه اتفاق افتاد و کارزار دیانت و سیاست در این دوره از تحولات تاریخی ایران چنان شدتی گرفت که هنوز هم از مشروطه، رهبران و پیروان آن می گوییم و می نویسیم. بدیهی است که نوع عملکرد و سطح شور و حضور روحانیان درانقلاب مشروطه یکسان نبود و ای بسا هر کدام کاری و دیدگاهی داشتند، اما در اساس کار، که اصلاح دین، دولت و ملت باشد، همگی متفق و دلسوز بودند. در این مقاله با عملکرد بزرگان دیانت در عصر مشروطه به اجمال و اختصار آشنا خواهید شد.

هرچند روحانیان شیعه، پس از ماجراهای تلخ انقلاب مشروطه در هاله ای از سرخوردگی، افسوس و انزوا فرو رفتند، این به معنای کناره گیری کامل آنها از عرصه های سیاسی و اجتماعی نبود، چنان که اشخاصی چون سید حسن مدرس، آقا سید جمال و حاج آقا نورالله اصفهانی از همان زمان حضور رضاخان در منصب وزیر جنگ و سپس رئیس دولت، در برابر او ایستادگی کردند که در نتیجه این اقدام نهضت های بزرگی با حضور علما و متدینان در سراسر کشور برپا شد.
مقابله با قرارداد 1919 وثوق الدوله، مقابله با جمهوری رضاخانی، مقاومت در برابر خلع قاجاریه و تاسیس سلسله پهلوی و... برهه های مهمی بودند که سبب خیزش سیاسی روحانیان علیه مطامع استعمار گردید.
در این میان هیئت علمیه اصفهان به ریاست حاج آقا نورالله اصفهانی در بسیج علما و حمایت از روحانیان مبارز تهران، مانند مدرس و آقا سید جمال، سهم بسزایی داشتند که شرح آن در مقاله پیش رو آمده است.

مرحوم آقا سید نورالدین شیرازی را نه فقط جامعه کنونی ایران که حتی مردم کنونی شیراز هم به درستی نمی شناسند. جوانترها وقتی که گذارشان به کوچه پس کوچه های اطراف بازار می افتد و مسجد و آرامگاه نور را می بینند، خیلی کنجکاو نمی شوند که در آرامگاه نور چه کسی آرمیده است؟ ای کاش می دانستند که دریایی مواج از علم و فقاهت و سیاست است که در آنجا در ساحل ابدیت آرام قرار گرفته است؛ با این حال تاریخ معاصر همچنان جوش و خروش علمی و عملی او را به یاد دارد.
او فقیهی سیاسی اجتماعی بود که در راه اندازی تشکیلات منظم سیاسی (حزب برادران و هیئت علمیه فارس) و انتشار دیدگاه هایش از طریق ارگان مطبوعاتی آن پیشتاز بود و در اصطلاح نظام سیاسی، اقتصادی و حتی سازمان روحانیت، تفصیلا نظریه پردازی کرد؛ به گونه ای که از نوادر روحانیت معاصر شیعه به شمار می آید. در مقاله ذیل با بعضی از وجوه شخصیت تاریخی او در قالب گفتمان مرجعیت و مکتب اجتهادی شیراز آشنا خواهید شد.

آثار علمی سیاسی مجتهد مبارز و آزادی خواه بوشهری، مرحوم سید عبدالله بلادی(ره)، را هم می توان از دیدگاه منابع مشروطه پژوهی بررسی کرد و هم ادبیات پایداری و جهادیه ها. هرچند این آثار تمام و کمال در دسترس نیستند و فقط به صورت پراکنده از نگاشته های او می توان بهره مند شد، همان گزیده ها و متون محدود موجود، نشان دهنده جد و جهد بلیغ وی در امور سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی است.
مجتهد بوشهری، که هرگز از مبارزه علیه استبداد و استعمار دست برنمی دا شت، در برهه های گوناگون تلاطم و تهاجم دست به قلم برد و لوایح و رسائلی نگاشت که در حفظ بیضه اسلام و کیان کشور مؤثر بود. جنگ های ایران و روس، انقلاب مشروطیت، و اشغال نظامی ایران در شهریور 1320، از جمله برهه هایی بودند که علما را به نگارش جهادیه و اهل فضل و ادب را به تصنیف پایداری نامه واداشت و در همه این برهه ها مرحوم آیت الله بلادی نیز حساس و پرتلاش به کار روشنگری ادامه داد.
با توجه به اینکه شماره حاضر مجله زمانه با محوریت مرجعیت و روحانیت شیعه فراهم آمده است، متن ذیل را که گزارشی از مقاله توانای این حوزه تاریخ معاصر در کنگره پنجاهمین سالگرد مجتهد بوشهری می باشد تقدیم حضور گرامیتان می نمائیم.

اگر بگوییم که خوشنام ترین شاهزاده قاجاریه بود و دربار قاجار همواره به او می بالید و می نازید، گزافه نگفته ایم، اما ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کار شدند تا چنین چهره ارزشمندی پرورش یافت و در تاریخ نمایان شد. این ولیعهد جوان، حساب و کتاب و کار و بارش با سایر همگنانش به طور کل جدا بود و مسلک و مرامش، بیش از قاجارها، به کریم خان زند شبهات داشت.
با مطالعه وصایا و نامه های عباس میرزا به خوبی می توان بزرگواری، ژرف نگری، عبادت پیشه گی، ساده زیستی، آداب دانی، شجاعت، میهن دوستی، عدل گستری، و حمیت دینی اش را فهمید. این صفات در این شاهزاده قاجاری چنان متعالی شده بود که بیگانه ای درباره اش نوشته است: «با وجود کمی سن و سال گویی از مشایخ بزرگوار است».
مقاله ارزشمند ذیل، شرح ارزشمندی های این بزرگ مرد حماسی ایران است.

مگر می توان مرجعیت تامه شیعیان را بر عهده داشت و نیابت پرصلابت امام غایب(عج) را به دوش کشید، اما در قبال رنج ها و مرارت های شیعیان و تحقیرشدگی ها و زخم چشیدگی های آنها بی اعتنا بود؟! پذیرش و مشروع دانستن حکومت جبارانه پادشاهان جور از هر کسی انتظار رود، از سوی مرجع عالیقدر و پرنفوذ و اعتباری چون مرحوم آیت الله العظمی بروجردی(ره) انتظار نمی رفت و همین مسئله بود که ایشان را هدف انتقادها و گلایه های بسیار حتی هم صنفان خود ساخت.
فقط پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و حاکم گردیدن فضای تاریخ شناسی درست و منصفانه و قوام گرفتن نظریه های انقلاب بود که اهمیت و حکمت روش احتیاط آلود و مسالمت جویانه آیت الله العظمی بروجردی(ره) در مسائل سیاسی و حکومتی معلوم گردید. سکوت پرمعنای ایشان در برابر مسائل سیاسی روز باعث پیوستن دوباره بخش های عظیمی از جامعه به روحانیت شد که پیش از آن بر اثر سرخوردگی های عصر مشروطه و پس از آن در هاله ای از یاس و ترس فرو رفته بودند. پیوستگی دوباره بخش های مختلف اجتماعی به نهاد روحانیت، به ویژه بازاریان و تحصیل کردگان، سبب اقتدار مالی و اجتماعی هرچه بیشتر ایشان گردید و این اقتدار به ایشان امکان توسعه نهادهای دینی مختلف و پرورش روحانیان فاضل و مبلغان و خطبای توانا را داد و حتی زمینه های فعالیت جهانی روحانیت شیعه را در کشورهای گوناگونی چون مصر، ترکیه، آلمان و... فراهم کرد.
اگر این ساختمان مستحکم و شالوده های پراساس در نهاد روحانیت ایجاد نمی شد و شبکه مساجد و منابر و مدارس علمیه به آن گستردگی و استحکام نمی رسید، ورود دین و روحانیت به عرصه سیاست از سال 1342 به بعد، که به پیروزی انقلاب اسلامی منجر گردید، نیز ای بسا چنین رقم نمی خورد.
در مقاله پیش رو مراحل مختلف مرجعیت ایشان تحلیل و بررسی، و گوشه هایی از مواضع حکمت آمیز و بردبارانه ایشان بیان شده است.

رضاخانی را که غربی ها روی کار آورده بودند، احتمالا خودشان هم بهتر می شناسند و بهتر می توانند زوایای پنهان وابستگی و ماموریت های او را آشکار کنند، اما نمی توان از آنها انتظار داشت که خودشان ابعاد پلید استعمارگری خود را مطرح سازند؛ با این حال کنجکاوی علمی و رسالت های پژوهشی گاهی بعضی از استادان و پژوهشگران غربی را به سوی این گونه بازکاوی های تاریخی متمایل می نماید.
مقاله پیش رو نگاه یک استاد غربی (دکتر مایک زرینسکی) به دوران تاریخی به قدرت رسیدن رضاخان در ایران و تحلیل اوضاع ایران در آن زمان را در بر می گیرد. دکتر زرینسکی استاد تاریخ در دانشگاه ایالتی آیداهو امریکاست و به زعم خود در این مقاله دیدگاه ها و تحلیل هایش را بی طرف و براساس اسناد تاریخی دوره زمانی حساس 1921 تا 1926 انگلستان در ایران، که طی آن رضاخان در ایران به سلطنت رسید، بیان می کند به طبع تمامی مطالب مطرح شده در این مقاله را نشریه زمانه تایید نمی کند، اما آشنایی با دیدگاه ها و تحلیل های او در حوزه تاریخ ایران می تواند برای استادان، دانشجویان و علاقه مندان به تاریخ معاصر ایران جالب باشد.