نشریه مطالعات منطقه ای
سال دوازدهم شماره 2 (بهار 1390)

در فضای پس از جنگ سرد تاکنون، رژیم های بین المللی به خصوص رژیم های امنیتی بین المللی دستخوش تغییرات و تحولات عمده ای گردیده اند. اگر چه رژیم های امنیتی بین المللی نظیر کنسرت اروپایی، پس از پایان جنگ های ناپلئونی، از دیر باز مطرح بوده است اما عمدتا رژیم های امنیتی پدیده ای قرن بیستمی هستند که به دولتها این اجازه را می دهند که از مشکلات و تنگناهای امنیتی بگریزند. رژیم های تمام عیار امنیتی تنها در قرن بیستم و بویژه با شروع جنگ سرد رو به گسترش نهادند. اما کارآمد بودن اینگونه رژیم ها اغلب مورد تردید قرار گرفته است. بعضی از رژیم های امنیتی بزرگ مانند: سالت یک (1972) و سالت دو (1979) که به منظور کنترل رقابت تسلیحاتی بین ایالات متحده امریکا و اتحاد جماهیر شوروی سابق طراحی شده بودند، در حقیقت رژیم های بی اعتباری بودند. مطابق تعریف رژیم های امنیتی، وجود عناصر ضمنی و سریع و باورهای مشترک در میان بازیگران، به رغم اختلافات مبنایی، موجب تعیین محدودیت های خاص در رفتار بازیگران می شود. این درحالی است که تعابیر متفاوت منافع ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک امریکا و روسیه، در نظام بین الملل موجب شکاف در برداشت رژیم های امنیتی می باشد. رژیم های بین المللی خصوصا رژیم های امنیتی اولا توسط صاحبان قدرت ایجاد می شوند، ثانیا مکانیزم های همکاری ای را شکل می دهندکه در میان دولتها و سایر بازیگران دیگر ایجاد اعتماد و امنیت کرده و به ثبات نظام بین الملل کمک می کند، ثالثا رژیم ها توسط عوامل متعددی که عمده ترین آن قدرت می باشد دستخوش تغییر می شوند.

طی دو سال اول ریاست جمهوری باراک اوباما، مذاکرات مفصلی برای پیشبری روند سازش بین فلسطینی ها و رژیم صهیونیستی اسراییل، صورت گرفت. اوباما برآن است طرفین را به تشکیل دو کشور مستقل و رسمی راضی کند. اکنون با سرنگونی حکومت حسنی مبارک، کل پروژه صلح به محاق رفته است.این تحول، یادآور موضع جمهوری اسلامی ایران است که از ابتدا بر مخدوش و شکننده بودن مذاکرات تاکید داشته و خواستار همزیستی پیروان ادیان گوناگون در قالب یک دولت در فلسطین بوده است. برای تشریح این ایده مقاله حاضر به وارسی و کالبدشکافی روابط خارجی ایران با فلسطین طی شصت سال اخیر می پردازد تا روند تحولات روابط دو طرف آشکارتر شود.مرور این تحولات نشان می دهد که مذاکره با اسراییلی ها، عمدتا بی ثمر و شکننده بوده است.

تجربه هشت ساله اقدامات و سیاست های دولت بوش و تاثیر نامطلوب آن بر وجهه آمریکا و روابط این کشور با دیگر کشورها نیاز به تغییر را در رویکرد آمریکا ضروری ساخت و در همین راستا بود که شعار تغییر وارد حیات سیاسی آمریکا گشت. در این میان رویکرد اوباما به بازسازی روابط آمریکا با روسیه که در دوران بوش دستخوش مشکلات فراوانی گشته بود حایز اهمیت فراوانی است. مقاله حاضر در بررسی تغییرات صورت گرفته در مناسبات دو کشور از زمان روی کار آمدن اوباما، می کوشد با تاکید بر چند موضوع عمده مورد مناقشه مانند مسئله سپر دفاع موشکی، کاهش تسلیحات استراتژیک، گسترش ناتو به سوی شرق، ترویج دمکراسی و مسئله ایران و افغانستان این نکته را مورد تامل قرار دهد که با توجه به شرایط بین المللی جدید (نیاز به همکاری و تشریک مساعی را پررنگ تر کرده، آمریکا برخلاف دوران بوش برای حل مسایل پیش رو) آمریکا خود را بی نیاز از کمک روسیه نمی بیند به همین دلیل از رویکرد یک جانبه گرایانه به چندجانبه گرایی روی آورده است. ذکر این نکته لازم است که اگر چه روابط دو کشور به دلیل برخی شرایط با فراز و نشیب هایی همراه است اما آنچه همیشگی است رقابت است.

افکار عمومی جهان و بسیاری از تحلیلگران سیاسی در انتظار عملی شدن شعار «تغییر» باراک اوباما به ویژه در خاورمیانه بوده اند، اما پاره ای از عوامل و مولفه های موثر بر تصمیم گیری سیاست خارجی او مانند واقعیت محیط استراتژیک جهانی، پندارهای داخلی و بین المللی سیاست خارجی امریکا و منافع استراتژیک بلند مدت ایالات متحده، باعث آن شده تا شعار تغییر عمدتا جنبه تاکتیکی به خود بگیرد و چندان راه به حوزه مسائل راهبردی نبرد. سیاست های اوباما در خاورمیانه در چارچوب طرح خاورمیانه بزرگ جورج بوش بوده، و وی بر آن است تا تغییراتی را در روش و ابزارهای اجرای این طرح، همچون تاکید بر مشارکت جهانی، مشورت با متحدین، تکیه بر دیپلماسی و احترام به حقوق بین الملل، صورت دهد. روابط امریکا اسراییل جزو منافع استراتژیک بلند مدت ایالات متحده بوده و انتظار آن نمی رود که در دو سال آتی هم تغییری در این رابطه راهبردی ایجاد شود.

نظم بین المللی لیبرال هم ایده ها و هم صورت بندی های سیاسی جهان واقعی اش در مجموعه ای از اصول یا اعمال ثابت نمایان نمی شود. بازار آزاد، نهادهای بین المللی، امنیت جمعی، اجتماع دموکراتیک، تغییر مترقیانه، حل المسایل جمعی، حکومت قانون، همگی جنبه هایی از آرمان لیبرال هستند که در ترکیبهای متعدد و روش های متحول در طول سده گذشته نمود پیدا کرده اند. استدلال مقاله حاضر این است که سه تفسیر یا الگو از نظم بین المللی لیبرال وجود دارد؛ تفسیر نخست با ایده های وودرو ویلسون و دومین تفسیر با بین الملل گرایی لیبرال جنگ سرد از دهه های 1945 به بعد پیوند خورده است و تفسیر سوم نوعی بین الملل گرایی لیبرال پساهژمونیک است که فقط تا حدی نمود پیدا کرده است و شکل و منطق کلی اش هنوز نامشخص است. نویسنده ابعادی را مورد کنکاش قرار می دهد که بتواند منطق های متفاوت نظم بین المللی لیبرال و نیز متغیرهایی را شناسایی کند که نظم بین الملل گرایی 5/2 و 5/3 را شکل می دهد.

با بروز وقایع تاثیرگذاری چون 11 سپتامبر و حمله آمریکا به افغانستان در سال 2001، سوالات مهمی در مورد اعتبار نظریه های مختلف روابط بین الملل در تجزیه و تحلیل و تبین رویدادهای بین المللی مطرح شد. با این وجود، در شرایط خاص آن زمان و ابهاماتی که کارشناسان در مورد اهداف و مقاصد دولت بوش داشتند، عملا شرایط برای ارزیابی نظریه های مختلف روابط بین الملل چندان مهیا نبود. در حال حاضر، پس از گذشت تقریبا یک دهه از رویدادهای ذکر شده، کنار رفتن دولت بوش و شرایط سیاسی و امنیتی کنونی افغانستان، شرایط برای تحلیل و ارزیابی توانایی های نظریه های روابط بین الملل در تبین این پدیده بیش از گذشته مهیا شده است. در این راستا، نگاه به اقدامات آمریکا در افغانستان و تحولات حادث شده در این کشور طی ده سال گذشته نشان می دهد که واقع گرایی و لیبرالیسم به عنوان نظریه های مسلط روابط بین الملل به تنهایی نمی توانند بخش اعظم این تحولات را تبیین نمایند. در مقابل ترکیبی از این دو در قالب نظریه «واقع گرایی مردم سالار» یا «لیبرالیسم مداخله جو» که اخیرا از آنها تحت عنوان «نئومحافظه کاری» یاد می شود، در این زمینه راه گشا باشد.

در مقاله حاضر، به بررسی روابط سیاسی و امنیتی ایالات متحده و چین پرداخته شده است. با توجه به اینکه بعد از واقعه یازده سپتامبر 2001 میلادی سیاست خارجی و استراتژی ایالات متحده تغییراتی بنیادی پیدا کرد، این سوال مطرح می شود که رویکرد سیاسی امنیتی ایالات متحده پس از 11سپتامبر، چه تاثیری بر رفتار چین در قبال این کشور داشته است؟ در پاسخ به این سوال، می توان این فرضیه را مطرح نمود؛ سیاستهای ایالات متحده پس از 11سپتامبر، موجب واکنش چین در قالب تعامل همکاری جویانه با ایالات متحده درحوزه های مبارزه با تروریسم، منع تکثیر سلاحهای کشتار جمعی وتغییر رفتار دولتهای معارض در سطح بین المللی شده است. با بررسی موردی همکاری دو کشور در جریان حمله به افغانستان و عراق و بحران کره شمالی، فرضیه مذکور آزمون می گردد.

واقعگرایی و آرمانگرایی یا، خط مشی های معطوف به قدرت و توجه به آرمان ها و ارزش ها، همواره دو کانون عمده در سیاست خارجی آمریکا بوده اند. با بررسی خط مشی های خارجی روسای جمهور آمریکا در سال های پس از جنگ سرد، می توان دریافت که سیاست این کشور در قبال منطقه خاورمیانه در سالهای مزبور با فاصله گرفتن از سیاست های معطوف به قدرت به تدریج به سمت آرمان ها و ارزش ها گرایش پیدا کرده است. هر چند برخورد ابتدا آرمانگرایانه و سپس واقعگرایانه بوش پدر به جنگ خلیج فارس، از یک سو، و تبلیغ آرمانگرایانه او از نظم نوین جهانی به رهبری آمریکا و صحبت واقعگرایانه از صلح دموکراتیک، از سوی دیگر، نشان گر این بودند که وی در انتخاب میان آرمان ها و واقعیات چندان عزم راسخ نداشت. اما در دوره کلینتون، سیاست بیشتر متمایل به آرمانگرایی آمریکا در قبال کشورهای خاورمیانه، صلح اسراییل و فلسطینی ها و ایران کاملا مشهود بود. در دوران ریاست جمهوری جرح بوش پسر، نیز، خط مشی آرمانگرای آمریکا در قبال منطقه خاورمیانه در قالب دموکراتیزه کردن منطقه، تاکید روی تاسیس یک کشور فلسطینی، برای اولین بار، خودرا نشان داد. سیاست خاورمیانه ای آمریکا در دوره اوباما، به خاطر توجه صریح این دولت به صلح اسراییل و فلسطینی ها، توجه به مسائل و مشکلات مردم خاورمیانه آنطور که خود احساس می کنند، نه آنطور که نخبگان سیاسی و اقتصادی آمریکا مایلند احساس کنند و همچنین تلاش واشنگتن برای گسترش مناسبات آموزشی و پرورشی، تجاری و بازرگانی، علمی و تکنولوژی با کشورهای منطقه ابعاد کاملا جدیدی به خود گرفته که حکایت از تداوم استیلای آرمانگرایی در واشنگتن در سال های بعداز جنگ سرد را دارند.