فصلنامه کتاب مهر
پیاپی 6 (تابستان 1391)

محیط پیوسته در حال تغییر است. با تغییر محیط، سازمان ها نیز، متناسب با آن، واکنش نشان می دهند. سازمان هایی که به تغییرات محیطی حساس نباشند از بین خواهند رفت. به همین دلیل، برای پاسخ به تغییرات محیطی، مفاهیم فراوانی در دانش مدیریت به وجود آمده است: بازاریابی، استراتژی، مدیرت دانش، ابتکار و خلاقیت، مهندسی مجدد فرآیندهای کسب و کار، ساخت بر اساس سفارش، و تولید انبوه از این مفاهیم اند. سازمان ها این مفاهیم را در قالب مدل کسب و کار به کار می گیرند. سازمانی موفق است که بتواند مدل کسب و کار خود را دقیق تدوین کند و به موقع نیز آن را بازبینی کند. درواقع، با توجه به تغییرات محیطی، تدوین و بازبینی مدل کسب و کار امری پیوسته و ضروری است. در این مقاله، با استفاده از مدل کسب و کار استروالدر، مدل های کسب و کار جدید در صنعت نشر دیجیتال، با توجه به مفهوم استراتژی اقیانوس آبی، بررسی می شود.

مقاله حاضر، با عنوان «تحولات اخیر تکنولوژی های نشر»، درباره نشر و چرخه آن و تحولات تکنولوژیکی حاصل از دنیای اطلاعات و ارتباطات و تاثیراتی که بر انتشار اطلاعات می‎گذارد بحث می کند. این مقاله با بررسی نشر الکترونیک، تاریخچه آن، استانداردهای نشر الکترونیک، و تکنولوژی های نشر به دغدغه ها، ضرورت بازنگری و بازاندیشی در ساختارهای کنونی نشر، و ارائه راهکارهایی برای پذیرش و همسویی با تغییرات آتی می پردازد. تحولات اخیر، در عرصه های اطلاعات و ارتباطات، به معنای تهدید نشر کتاب به نابودی نیست. گرچه بازار کتاب دستخوش تغییری عمیق شده است، و شاهد تغییرهای بیشتری نیز خواهد بود، امکان اینکه کتاب از صحنه زندگی بیرون برود یا اقتصاد، صنعت، و بازرگانی نشر تعطیل شود از سوی هیچ صاحب نظری پیش بینی نشده است، اما تحولی متناسب را در این عرصه می طلبد؛ تحولی که هم با سرشت و نیازهای فرهنگی ما سازگار باشد و هم با ضرورت‎های جهانی.

نظر به اینکه کتاب الکترونیکی بخش هسته ای تجارت ناشران امریکا محسوب می شود، کتابخانه ها و فروشندگان کتاب، برنامه های امانت کتاب الکترونیکی را با هدف ایجاد مشتری، با ابزار خوانش الکترونیکی از راه دور مجهز و طراحی کرده اند.
به گفته آمازون، دارندگان کتابخانه کیندل، برنامه جنجال برانگیز امانت کتاب الکترونیکی که برای مشترکان اصلی آمازون طراحی شد، فروش کتاب‎های خود را برای عناوین کتابخانه الکترونیکی بالا برد. دارندگان کیندل که دارای عضویت اولیه و اصلی در سایت آمازون هستند، می توانند از بین هزاران کتاب موجود در کتابخانه آمازون کتابی را به رایگان امانت بگیرند. کتابخانه تازه تاسیس آمازون، متشکل از هزاران عنوان کتاب از جمله بیش از صد عنوان کتاب از بهترین و پرفروش ترین کتاب های نیویورک تایمز است که کاربران می توانند به مدت یک ماه به رایگان به امانت بگیرند.
اما جالب اینجاست که اخیرا ناشر بزرگ نیویورک، پنگوئن، در امریکا اعلام کرده است که ارائه عناوین جدید کتاب الکترونیکی به مشتریان و اعضای کتابخانه را از طریق اور درایو (از مهم ترین توزیع کنندگان کتاب الکترونیکی و محتوای دیجیتال به 15000 کتابخانه عمومی و دانشگاهی در سراسر دنیا که بیش از 11000 این کتابخانه ها در امریکاست) ادامه نخواهد داد.
در حالی که عاملان اصلی صنعت کتاب از جمله پنگوئن، اور درایو و سایرین با فناوری های جدید فروش کتاب و خوانش الکترونیکی روبه رو هستند و کتابخانه ها همچنان به کار خود برای نسل جدید در عصر کتاب دیجیتال ادامه می‎دهند: ایجاد مشتری با دسترسی رایگان به اطلاعات با استفاده از فناوری های موجود و خرید کتاب‎های الکترونیکی از ناشران و امانت آن ها به مشتریان درست مثل کتاب‎های چاپی.
ناشران هم به فروش کتاب‎های چاپی و الکترونیکی به کتابخانه ها ادامه می‎دهند و از موسسات عمومی به عنوان سکوهای بازاریابی برای کتاب‎های جدید خود استفاده می‎کنند.

پدیده همگرایی با شرایط متفاوت شروع در صنعت رسانه همراه است و بسیاری از پیشرفت ها از آن سرچشمه می گیرد. خواه ناشری با یک شرکت ارتباطات مخابراتی برای قرار دادن داستان های کوتاه طنز یک نویسنده محبوب که آثار او فقط به صورت چاپی موجود است بر دستگاه تلفن همراه همکاری کند، خواه یک سرویس آنلاین تازه تاسیس از آرشیو یک ایستگاه رادیویی برای اهداف خاصی استفاده کند، و خواه یک ایستگاه تلویزیونی فضای بیشتری را به خرید و فروش متقابل اختصاص دهد هدف همیشه یکی است؛ بهره بردن از فرصت های ناب و دست نخورده.
با این حال، شرایط شروع و ارتقا متفاوت است. در نشر کتاب، ناشر به خوبی متوجه گنجینه وسیع مرکز چاپ و نشر شده است؛ محتوای دهه های مختلف که به صورت چاپی در دسترس است. و حقوق تجاری آن ها، به وسیله دیجیتالی شدن برای بیشتر در دسترس قرار گرفتن، واگذار می شود و رابطه بین مشتری و ناشر مستقیم تر برقرار می گردد.
هر یک از این فرصت ها به مدل تجاری جدیدی ختم می شود؛ چون ناشری که در حال بازاریابی برای محتوای دیجیتالی شده است مجبور خواهد شد مشارکتش را در بازار و فرآیندهای خانگی به کلی تغییر دهد تا به صورت نظام مند از فرصت های جدید بهره ببرد. ایستگاه تلویزیونی ای که هدفش سرویس دو طرفه است باید فرآیندهایش را بازسازی کند و در پی آن باید مدل تجاری اش را نیز دوباره طراحی کند. برای شروع کار یک سرویس آنلاین، که خط مشی آن اساسا دریافت محتوا از آرشیو رسانه ای مخابراتی است، صنعت قدیمی عوض نمی شود؛ بلکه چیزی کاملا جدید خلق می شود. این مدل تجاری جدید نیازی به در نظر گرفتن فرآیندهای سنتی یا بنا شدن بر پایه آن ندارد. در عوض می تواند عملا قوانین جدید تجاری خود را به شیوه ای جدید وضع کند

توجه به مالکیت معنوی و به خصوص کاربردهای آن در نشر دیجیتال از جمله مواردی است که امروزه مورد توجه و مداقه اندیشمندان و صاحب نظران است. ارائه راهکاری های اجرایی برای تحقق هر چه بیشتر این موضوع، با توجه به دغدغه های ناشر و نویسنده، از جمله موارد مورد قبول همگان است. در این میان اسلام، با توجه به قابلیت های ذاتی خود، در این زمینه، نظریات و ادله های متنوعی دارد که توجه به آن ها می تواند در تحقق نشر دیجیتال و برطرف کردن موانع و مشکلات فرارو بسیار مفید و موثر باشد که عمده آن ها را می توان در توجه به حقوق معنوی و گسترش حدود آن در زمینه نشر دیجیتال دانست. این مقاله در صدد است تا ضمن تبیین این مقوله، با ارائه نظریات حقوقی و اسلامی، به رهیافت تازه ای در این امر بینجامد.

با توجه به رشد ابزارهای دیجیتال، تمایل ناشران به تبدیل کتاب‎هایشان به کتاب دیجیتال افزایش یافته است، اما هر کتابی برای این کار مناسب نیست. برای تصمیم‎گیری در زمینه تولید کتاب‎های دیجیتال باید سه عنصر محتوای کتاب، فرمت دیجیتال، و ابزار مطالعه آن را به دقت بررسی کرد. با توجه به یافته های نظرسنجی انجام‎شده از سوی محقق و نظرسنجی های دیگر محققان، درمی‎یابیم که کتاب‎هایی با محتوای داستانی و آموزشی قابلیت تبدیل به فرمت دیجیتال را دارند. از طرف دیگر، کتاب‎هایی با موضوع کودک و کتاب‎های مقدس هنوز به صورت چاپی با اقبال بیشتری برای فروش مواجه‎اند. در بخش دیگری از مقاله، به بررسی فرمت‎های مختلف ارائه کتاب الکترونیک پرداخته شده است. محبوب‎ترین فرمت‎های کتاب دیجیتال PDF، Kindle، و Epub هستند. این سه فرمت بیشترین قابلیت را در میان انواع فرمت‎های موجود دارند و بیشترین کتاب‎های الکترونیک هم با این فرمت‎ها منتشر شده‎اند. سومین عنصر مهم در نشر الکترونیک ابزار مطالعه است که با توجه به نظرسنجی های انجام‎شده به این نتیجه رسیدیم که مخاطبان از یک ابزار مطالعه انتظار قابلیت خوانایی متن، پوشش فرمت‎های مختلف کتاب الکترونیک، اندازه مناسب صفحه نمایش، و دوام بالای باتری را دارند. با توجه به ویژگی های ابزارهای مختلف مطالعه کتاب، این نتیجه حاصل شد که کتابخوان بهترین وسیله برای مطالعه کتاب الکترونیک است.

در پیچ و خم حیات یک سازمان، تغییر و تحول از اموری است که مدیران و صاحبان کسب و کار برای پایداری و ادامه حیات از آن استفاده می کنند. در شرایط امروز، همگام با رشد فناوری ها و ظهور رسانه های الکترونیک، و افزایش میل مخاطبان رسانه کتاب به استفاده از ابزارهای الکترونیک برای کسب اطلاعات، فعالان صنعت نشر کتاب نیز سعی می کنند در مسیر تولید کتاب های الکترونیک گام بردارند. این امر می تواند با هماهنگی این ناشران با شرایط محیطی و تقویت فرهنگ سازمانی شان محقق شود. از این حیث در این مقاله، نقش توسعه فرهنگ سازمانی و لزوم تغییر و تحول آن با تمرکز بر مهندسی مجدد فرایند، در تغییر رویکرد ناشران سنتی به تولید کتاب های الکترونیک پی گرفته شده است؛ از این جهت که نگارنده در سیر مطالعات اسنادی خویش دریافته است که لزوم توجه به کارکنان یک سازمان انتشاراتی و توسعه فرهنگ سازمانی می تواند راه گشای تغییر و تحول در سازمان های نشر باشد.