فصلنامه مطالعات اسلامی
پیاپی 49-50 (پاییز و زمستان 1379)

گرچه فقها تعاریف مشابهی از ابراء ارائه داده اند و آن را به اسقاط مافی الذمه معنا می کنند اما طبیعت و ماهیت آن معرکه آراء اندیشه وران و صاحب نظران مسائل فقهی و حقوقی است. این نوشتار ضمن اشاره ای گذرا به یکی از عناصر اصلی ابراء یعنی اسقاط، در پی بررسی تطبیقی آراء و نظریاتی است که در مکاتب فقهی و حقوقی اظهار شده است.

مکتب حدیثی قم با داشتن مشخصاتی از دیگر مکاتب حدیثی شیعه، همچون مکتب مدینه، کوفه، بغداد، ری و خراسان متمایز می نماید.کثرت محدثان موجود در این مرکز حدیثی و اقدامات آنان در تدوین برخی از مجموعه های گران سنگ حدیثی، اهتمام شدید بر حفظ و جمع آوری حدیث، و پرهیز از نقل احادیث ضعیف از ویژگی های مهم محدثان این حوزه حدیثی بوده است.علاوه بر آن، نص گرایی یا اخباری گری یا گرایش به مکتب اهل الحدیث، و پرهیز از دخالت دادن اجتهاد و رای در فهم و نقادی معنای احادیث، دیدگاه خاص نسبت به معنای غلو و تعیین غلات و برخورد شدید با غلات، از مهمترین مشخصات آن بوده است.در دوره ای اکه از نیمه اول قرن سوم آغاز شد، قمیین به اخراج محدثانی که احادیث ضعیف یا غلو آمیز را نقل می کردند پرداختند.این حوزه حدیثی در دو قرن سوم و چهارم، اوج دوران نشاط و تحرک خود را پشت سرنهاد و سرانجام با فعالیتهای شیخ مفید و سید مرتضی در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم، مغلوب مکتب عقل گرای بغداد شد.از مهمترین محدثان این حوزه حدیثی، علی بن بابویه قمی، و فرزندش، شیخ صدوق، محمدبن ولی بن الولید، محمد بن قولویه و فرزندش جعفر بوده اند.

علیت، مفهومی بس مهم درما بعد الطبیعه است.در اثبات این مدعا یادآوری می کنیم فیلسوفان از دیرباز، کثیری از قواعد و استدلالهای خود را بر آن استوار کرده اند.نقادی هیوم از علیت این رای را در میان آورد که این رکن رکین فلسفه، نه آن چنان که فیلسوفان می پنداشتند، بی خلل و استوار است.کانت: آتش این نقادی را تیزتر کرد و نقادی هیوم از علیت را به کل ما بعدالطبیعه تسری داد.حاصل نقادی کانت، فتوای او به افلاس مابعدالطبیعه بود.لکن متعاطیان مابعدالطبیعه، از این نقادی ها نهراسیدند واز اعتقاد راسخ خود به علیت دست نکشیدند.در قرن بیستم، پاره ای اکتشافات در علم فیزیک- خاصه در فیزیک هسته ای و مکانیک کوانتومی- ازنو در این اعتقاد راسخ به علیت رخته افکند و فیلسوفان را به کندوکاو دوباره در آن برانگیخت.از فیلسوفان که بگذریم، خود فیزیک دانان نیز از رهگذر این کندوکاوها، به دو دسته هواداران و مخالفان علیت تقسیم شدند.حجم انبوهی از مکتوبات فلسفی، در قرن بیستم، موقوف تحلیل علیت در علم و پیآمدهای فلسفی آن شده است، و توان گفت که علیت، چندی است از برج عاج مابعدالطبیعه به زیر آمده و روی به حضیض حاصل خیز تجربه آورده است.مقاله ای که پیش روی خواننده است شرح و توضیح مختصری است درباب علیت در فیزیک قرن بیستم و پیآمدهای فلسفی آن.

تنظیم خانواده از مسائل اجتماعی است که با توجه به تحولات جامعه، حکم شرعی ثابت و تغییرناپذیری نمی تواند داشته باشد؛ بلکه حکم فقهی این مساله، تحت تاثیر دگرگونی اوضاع و شرایط می تواند متفاوت باشد که البته این نکته را نباید از نظر دور داشت که تنظیم خانواده با توجه به ادله شرعی و بدون لحاظ اوضاع و شرایط خاص عملی مباح می باشد.
از نکاتی که در مساله تنظیم خانواده باید مورد توجه قرار گیرد رضایت زن و شوهر است؛ به گونه ای که می توانیم ادعا کنیم هیچ یک از زوجین حق ندارد دیگری را از راه های مشروعی که برای پیش گیری از بارداری موجود است، بازدارد و بدون رضایت همسر خویش بخواهد صاحب فرزندان متعدد گردد.همان گونه که اصل داشتن فرزند حق طبیعی و عرفی هر یک از زن و شوهر است و هیچ کدام از آنها نمی تواند بدون جلب توافق طرف دیگر او را از این نعمت محروم سازد، پس اگر زن یا شوهر بخواهد اصلا صاحب فرزند نشود و یا بخواهد بیش از یکی- دو فرزند داشته باشد مشروعیت این کار منوط به رضایت همسرش می باشد.
در رابطه با استفاده از روش های تنظیم خانواده، روش یا روش هایی مشروع هستند که ضمن رعایت احکام الهی، حقوق مرد و زن در آنها لحاظ شده باشد، مثل این که برای مرد یا زن ضرری نداشته باشد. در موارد تزاحم باید با استفاده از قاعده تقدیم اهم بر مهم که از مصادیق احکام ثانویه است، چاره جویی کرد.

این مقاله از سه بخش اصلی تشکیل شده است. بخش نخست به شرح حال و بررسی زندگانی وحیدبهبهانی و نیز ویژگی بارز ایشان و همچنین فعالیتهای علمی و فرهنگی، آثار و تالیفات شاگردان وی اختصاص یافته است.در بخش دوم به طور اجمال ریشه های تاریخی دو تفکر اجتهادی و حدیث گرایی یا اخباریگری مورد بررسی قرار گرفته و آراء و نظریات اختلافی بین این دو تفکر، مورد نقد و تحقیق واقع شده است.در بخش پایانی، اندیشه ها و نظریات اصولی وحید بهبهانی ارائه و بررسی شده است.این نظریه ها به طور عمده از مجموعه آرای اصولی ایشان مندرج در کتاب " الفوائد الحائریه" اقتباس شده است تا ارزش علمی این اثر درخشان بیش از پیش آشکار گردد.

حدیث حقیقت حدیثی است منسوب به امیر مؤمنان علی(ع) که حقیقتی والا را بیان می کند و به واسطه ایجازش شروحی چند برآن نوشته شده که از جمله آنها شرح عزالدین محمود کاشانی صاحب کتاب" مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه" می باشد.
مختصری درباره زندگانی راوی این حدیث یعنی کمیل بن زیاد نخعی و احادیث روایت شده توسط وی، متن حدیث و ترجمه فارسی آن و در پایان نسخه تصحیح شده شرح عزالدین کاشانی براین حدیث، ساختار این مقاله را تشکیل می دهد.

علامه حلی- که با تالیفات گران سنگ خود، ابتکارهای علمی شیخ طوسی را در زمینه های فقه تطبیقی مذاهب، فقه تطبیقی شیعه، فقه تفریعی و توسعه علم اصول فقه، احیاء و بازسازی کرد- کتاب نهایه الوصول را به عنوان دانشنامه علم اصول فقه و جامع اقوال اصولیان متقدم و حاوی یافته های متاخرین، تالیف کرده است.بیان اجمالی تاریخ اصول فقه شیعه تا علامه حلی، جایگاه علمی علامه، فهرست اجمالی مباحث نهایه، اسلوب تدوین، نظم علمی و انسجام منطقی موضوعات، نقل اقوال اصولیان شیعه و اهل سنت و ذکر دلایل ایشان، معرفی نسخه های خطی این کتاب گران سنگ در کتابخانه ها و روش تصحیح و تحقیق این کتاب، از مباحثی است که در این نوشتار به آن پرداختیم.

بی گمان احکام و مقرراتی که در آیین اسلام تشریح شده بر مصالح و مفاسدی تکیه دارد و در پی برآوردن اهدافی است.اما آیا می توان با الهام از این رویکرد و روش شارع دست به کار استنباط احکام نوینی بر پایه مصلحت شد؟آنچه در فقه عامه و برجسته تر از همه در فقه مالکی در زیر عنوان مسلک استصلاح یا مصلحت مرسله مطرح شده، در حقیقت پاسخی به این پرسش است.
جستاری که فراروی دارید به فرآیند عقلی استنباط احکام فقهی بر پایه مصلحت می پردازد.نگارنده پس از مقدمه بحث، به تعریف اسصلاح، دسته بندی هایی که از آن انجام پذیرفته است، تبیین قلمرو استصلاح، دیدگاه های مختلف در این زمینه و ادله ای که در این عرصهدر نفی و اثبات مطرح شدهاست می پردازد.سپس از تبدل مصلحت و تغییر احکام سخن به میان می آورد و آن گاه موضوع شیعه را در این خصوص برمی رسد.
نگارنده در جستار حاضر این فرض را گزیده تر می داند که پاس داشت پویایی فقه و پاسخگو بودن آن در برابر دیگرگونی های زندگی و نیازهای آن در گرو اعمال مصلحت است.

روش جلال الدین سیوطی در تفسیر جلالین به رغم شباهت ظاهری با روش جلال الدین محلی از برخی جهات تفاوت دارد. از جمله اینکه سیوطی در کار خویش بیش از محلی به جنبه تفسیر اثری اهتمام دارد.
این مقاله جنبه روایی کار سیوطی را در تکمله تفسیر جلالین بررسی می کند.

فقر یک پدیده نامطلوب اجتماعی است که وجود و گستردگی دامنه آن در جامعه به پیآمدهای زیان آور همه جانبه ای در کوتاه مدت و درازمدت می انجامد. این پدیده شوم در همه ادیان و فرهنگهای بشری نکوهش، برای زدودن آن از جامعه راه ها و روش های گوناگونی پیشنهاد شده است.
با یک نگرش عمیق در فرهنگ غنی و پربار اسلامی نخست به شناسایی مفهوم فقر پرداخته، پس از آن به ارزیابی مصادیق فقر در جامعه ایران اسلامی- می پردازیم، سپس پیآمدها و راه های زدودن یا مقابله با آن خواهیم پرداخت.

این مقاله مشتمل بر مقدمه ای است دربیان برخی از آیات و روایات رسیده از طریق شیعه و سنی در اثبات سماحت و سهولت در شریعت اسلام و سپس یادآوری مواردی از ابواب فقهی در همین زمینه از قبیل: باب طهارت، تیمم با نماز(مانند: عدم وجوب قیام در برخی از حالات، جواز جمع میان دو نماز در سفر و حضر، قصر نماز مسافر، قصرنماز خوف)؛ روزه(مانند:سقوط روزه در سفر و حال بیماری، و عدم وجوب آن برسالمندان، ذوالعطاش و...).

قرآن کریم نخستین منبع اساسی حکم و شریعت مرجع مسلمین در همه زمانها بوده است و تفسیر فقهی یکی از قدیمی ترین و سودمندترین روش های تفسیر موضوعی قرآن است که مفسر در آن احکام فقهی را از میان آیات الاحکام استخراج می کند.
این مقاله سیر تحول تاریخی تفسیر فقهی را مورد بررسی قرار می دهد به این ترتیب که از سابقه آن در عصر تشریع آغاز می شود.پس از آن به عصر صحابه می پردازد، سپس ائمه اهل بیت را در تبیین شریعت و فقه قرآنی بررسی کرده و در پی آن تحول تفسیر فقهی در عصر تدوین را مورد توجه قرار داده و فهرستی از مهمترین تالیف آیات الاحکام اهل سنت و شیعه را به همراه معرفی ویژگی های مهمترین آنها ارائه می کند.

از اساسی ترین شروط سیر و سلوک علمی بعد از روشن شدن مقصد، تشخیص راه است؛ زیرا اگر راه منتهی به هدف، معلوم نباشد، ممکن است سالک در طریق انحرافی و خلاف گام بردارد و هرچه بیشتر تلاش کند از هدف و مطلوب دورتر گردد و به هلاکت و بدبختی ابدی گرفتار شود.از این رو به نظر رسید برای دانشجو و طالب حقایق و معارف قبل از هر کاری شناخت راه آن لازم است. بدین سبب در ایت نوشتار به بحث درباره یکی از طرق معرفت درحد توان پرداخته شد.امید این که مفید و مقبول افتد.

درمه (Dharma)، نظام شریعت هندو مبتنی بر قانون کی هانی و ناموس خلقت است.هر فرد هندو که بخواهد به رستگاری و نجات دست یابد، باید زندگی خود را با نظام درمه تطبیق دهد.متون مربوط به درمه، درمه ساستر (Dharmasastra) نامیده می شود.مهمترین متن درمه ساستر، درمه منو(Manu) است که به نام منوسمرتی (Manusmrti) یا " قوانین منو" خوانده می شود. منابع مهم درمه عبارتند از:1- متون شروتی(Sruti) یا متون منزل2- متون سمرتی(Smrti) یا متون انسانی (فکری) 3- آچار (Acara) یا عرف4- آتم (Atma) یا وجدانقوانین درمه از نظر مضمون به سه دسته تقسیم می شوند1- ورن آسرم درمه(Varnasramadharma) یا تکالیف فردی2- ساداران درمه(Sadharanadharma) یا تکالیف کلی 3- آپک درمه(Apaddarma) یا تکالیف اضطرار

پرداختن به مفاهیم جامعه شناختی تبلیغ در بخش نخست این مقاله، به قصد آشنایی به این مفاهیم و به عنوان مدخلی برای به بحث و بررسی مفهوم تبلیغ در قرآن و سنت نبوی است.در این مسیر خود به خود امکان تطبیق و مقایسه میان دیدگاه های جامعه شناسی تبلیغ با آنچه در اسلام (قرآن و سنت نبوی) در این خصوص مطرح است فراهم می شود.
اسلام به عنوان یکی از ادیان تبلیغی (Missionary Religons) به این مقوله توجه خاصی دارد.در آیات متعددی از قرآن- مستقیم و غیرمستقیم - به موضوع تبلیغ، روش ها و قوانین حاکم بر آن، گستردگی و محدودیت آن و... پرداخته شده است.تبلیغ به عنوان وظیفه اصلی رسولان الهی، تبلیغ به عنوان یک وظیفه همگانی، گستردگی شعاع تبلیغ، شیوه ها و قوانین حاکم بر روند تبلیغات، استقامت در این راه، و سرانجام محدودیتهای تاثیر تبلیغات، از موضوعات و عناوینی هستند که به تصریح یا تلمیح و اشاره در قرآن مورد بحث قرار گرفته اند.بررسی در سیره رسول اکرم (ص) نیز به عنوان اولین و بزرگترین مبلغ اسلام، مطالب قابل توجه ای در این باره به سنت خواهد داد.در این مقاله به دلیل محدودیت، سیره تبلیغی پیامبر (ص) در سه سال اول بعثت، موسوم به سالهای دعوت پنهان مورد بررسی قرار گرفته است.

از آن جا که موضوعات متنوع و فراوانی در اغلب سور قرآنی مطرح می شوند که گاه در نگاه نخستین، پراکنده و بی ارتباط و گسسته می نمایند، ضروری است از زوایای گوناگون؛ بی گمان باطل" پریشان گویی" از ساخت کلام الهی زودوده شود؛ زیرا اگر هر سوره حاوی پیام و محوری مشخص نباشد و موضوعات آن بر حول غرض و مقصدی نهایی استقرار نیابند؛ در چنین وضعیتی، دسته بندی مجموعه ای از آیات در هر سوره به صورت توفیقی چه دلیل قاطع و صریحی خواهد یافت؟ لذا کشف وحدت در کثرتی این چنین، اقدام بایسته ای است تا از رهگذر آن، مخاطب قرآن، در هر سوره با یک مجموعه منسجم، منظم و هدف دار مواجه شود.نوشتار حاضر از طریق:1- ارائه ویژگی های نظام مند در سوره های قرآنی2- دلایل عقلی3- شواهد قرآنی و روایی، و...
4- ارائه چند نمونه برای تایید نظریه عهده دار این امر می باشد.

از موضوعاتی که پیرامون احکام ثانویه در کتب اصولی و متون فقهی مطرح و به نوبه خود از اهمیت خاصی برخوردار است رابطه ادله احکام ثانویه با ادله احکام اولیه است.در تبیین این موضوع اقوال متعدد ابراز شده است، برخی نسبت بین ادله احکام ثانویه را با ادله احکام اولیه تعارض دانسته اند بعضی رابطه آن دو را نسبت حاکم و محکوم و گروهی از قبیل عام و خاص فرض کرده اند و عده ای هم به جمع عرفی و نهایتا جمعی قائل به تفضیل شده اند و به طور موردی اظهار نظر کرده اند.
قبل از بیان و توضیح نظریات یاد شده به تعریف احکام اولیه و ثانویه می پردازیم. آن گاه رابطه ادله آن دو مطابق اقوال مطرح شده تبیین و بررسی می کنیم.

عبدالرحمان بن احمد سهیلی مفسر، محدث، لغت شناس و نحوی برجسته قرن ششم هجری است، که از او به عنوان علامه اندلس یاد کرده اند و مقاله حاضر پس از گزارشی مختصر از شخصیت علمی سهیلی، به معرفی کتاب ارزشمند الروض الانف می پردازد. این اثر شبیه به دایره المعارف و از جنبه های مختلف قابل توجه بوده و تقریبا تمام علوم اسلامی در آن گنجانده شده است.در این نوشتار سعی شده علاوه بر بیان نمونه هایی از آنها، به برخی ابتکارات سهیلی هم پرداخته شود.بیان دیدگاه های فقهی، کلامی و غیره پیرامون یک مساله، نقد آراء دانشمندان، استفاده از منابع گوناگون درباره یک موضوع، واژه شناسی و غیره از جمله نوآوری های سهیلی در الروض الانف است.