نشریه مطالعات زبانی بلاغی
پیاپی 5 (بهار و تابستان 1391)

هر متن ادبی، دارای روح و جسمی است و علوم بلاغی، نقشی اساسی در فهم روح زبان و زوایای پنهان و بخش های ناگفته و نانوشته متون دارد، به طوری که کم توجهی به این موضوع، در بسیاری از موارد، فهم درست متن ادبی را مختل می نماید. این موضوع، برای هر منتقد ادبی و به ویژه برای مفسران که وظیفه تشریح و تفسیر آیات قرآن کریم را به عهده دارند بسیار با اهمیت است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و با ذکر شواهدی از آیات سوره مبارکه «طه» اهمیت این موضوع را تبیین و بررسی نموده است.
نتایج به دست آمده از این پژوهش گویای آن است که توجه یا عدم توجه به این موضوع در فهم آیات شریفه، می تواند مفهوم آیه را به کلی دگرگون نماید و مفسرانی که به لطایف بلاغی، مانند: ایجاز، اطناب، مجاز، حقیقت، قصر، وصل، فصل و غیره، توجه کافی نموده اند، پیام های این مائده آسمانی را بهتر از دیگران دریافته و حق مطلب را در تفسیر آیات شریفه، تا حدودی ادا نموده اند. نمونه های ذکر شده در این پژوهش، نقش علوم بلاغی در فهم درست آیات را به خوبی نشان می دهد.

موضوع این پژوهش، ارائه پیشنهادی است برای نقد زیبایی شناسانه هنری متن ادبی.تازگی این نوع نقد،در یافتن زیبایی هنری است. از این روی شگردهای بلاغی، یا به عبارتی برجسته سازی ها، ابزاری برای جستجو و دست یابی به زیبایی هنری، در متن ادبی هستند و جلوه دیگری از ظهور زیبایی، در متن را می نمایانند. روش کار چنان است که ابتدا با به کارگیری اصول و شیوه های زبان شناسی ساختارگرا، برجسته سازی های زبانی را درمتن گردآوری می کنیم. سپس این برجسته سازی ها بر اساس حضور عناصر زیبایی هنری؛ چون: وحدت، هماهنگی، تناسب، تقارن، توازن، چند بعدی بودن، نظم، روشنی و پویایی، تحلیل و طبقه بندی می شوند. از این رو از درون داده های عینی برجسته سازی های زبانی به صورت کمی، اصول زیبایی هنری به صورت کیفی، در متن کشف و آشکار خواهد شد.این شیوه کار علاوه بر دورماندن از آسیب های شایع نقد ادبی چون ذوقی بودن، بی معیار بودن، شخصی بودن، سلیقه ای بودن و غیر قابل اثبات بودن، می-تواند مواد تحلیل اصول زیبایی شناسی را از درون متن ادبی فراهم کند. تفاوت های این شیوه با دیگر شیوه های نقد متن نیز در آن است که؛ نخست یافته های کمی به شیوه ای روشمند، مبنای تحلیل های کیفی قرار می گیرند. دوم، آنکه،تحلیل و کشف اصول زیبایی شناسی هنری، بربنیاد داده های عینی، کمی و قابل اثبات استوار می گردد. سوم، اینکه؛ اصول زیبایی هنری که در همه هنرها؛ چون موسیقی، نقاشی، معماری و... مشترک است، معیار نقدادبی نیز خواهد شد. چهارم، آنکه بعد دیگری از زیبایی شناسی در ورای بلاغت کهن و برجسته سازی کنونی، در متن ادبی شناسانده خواهد شد.

پست مدرنیسم و پست مدرن ها برخلاف مدرنیسم، دنیای شبیه سازی شده است که به واقعیت شباهت دارد اما واقعیت نیست. آنها به باور خود در جهان تهی از خرد و حقیقت به بی معنایی و چند معنایی که خود نوعی بی معنایی و بی اعتنایی به دانش و علم است، رسیده اند و این خود تاکیدی است بر اصل شک اندیشی و تردید و لاجرم ناامیدی و یاس متعاقب و حاکمیت پوچی مطلق. حضور پست مدرنیسم در حوزه ادبیات و هنر به نوعی تقلید و دنباله روی می انجامد. انواع ادبی تقلید شدند و دیگر از بازآفرینی خبری نبود. قوانین و موازین سنتی بی اعتبار شدند. ادبیات پست مدرن در نهایت به آفرینشی از ژانرها و سبک ها و شیوه های روایتی می ماند که سیالیت، زودگذری، ناپایداری، اختلاط، بینامتنی، امتزاج (کولاژ) و تجزیه و پراکندگی مهمترین ویژگی های آن است. فروغ فرخزاد یکی از معدود شاعران ایرانی است که با سرودن دو مجموعه ی «تولدی دیگر» و «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» به سرعت از مدرنیسم نیمایی گذر کرد و نشانه های پست مدرنیسم را به فراوانی در این دو مجموعه بکار گرفت. «بینامتنیت»، «ضد روایت»، «پراکندگی»، «سپید نویسی»، «پوچ گرایی»، «پارانویا»، «طنز»، «عدم قطعیت»، «تناقض گویی» و... از مهمترین گزاره های پست مدرنیستی است که در شعر فروغ به صورت عام و کم رنگ و در دو مجموعه مذکور به صورت خاص دیده می شود. این مقاله تلاشی است در جهت اثبات وجود رگه ها و نشانه های جریان ادبی پست مدرنیسم در اشعار فروغ فرخزاد.

استفهام حقیقی یکی ازانواع انشاءطلبی است که به منظوردریافت فهم حقیقت انجام می گیرد؛ اما بسیارپیش می آید که استفهام به نیت اغراض فرعی نیزطرح می شود؛ یعنی منظورپرسشگر فهم مطلبی که نمی داند، نیست. دقیقابه همین جهت است که به کاربردن استفهام در غرض های فرعی، تجاهل العارف نام داردو یکی از موضوعات بحث بر انگیز علم بلاغت است. البته بعضی آن را فن معانی و برخی دیگر آن را در فن بدیع می گنجانند. سعی ما در این مقاله بر آن است که اغراض اصلی وفرعی اسلوب استفهام را در قران کریم بیان نموده و حداقل یک شاهد برای هریک ازآنها ذکر کنیم. پرسش های قرآنی بر دو دسته اند: برخی ازآنها از جانب خدا و برخی دیگر از زبان غیر خداست. از آنجا که خداوند به همه امور هستی علم دارد و هیچ سوالی از جانب اونمی تواند برای طلب فهم باشد، قطعا تمام پرسش های الهی در مقوله تجاهل العارف می گنجد.ما در این تحقیق فقط به آن دسته از پرسش ها که از جانب خداست، می پردازیم تا اغراض پرسش های الهی معلوم گردد و مددکار مخاطبین در پیمودن صراط مستقیم باشد.

انگیختگی آوایی یکی از انواع انگیختگی است؛ بدان معنا که از صورت آوایی بتوانیم به معنا برسیم و سرنخی آوایی برای رسیدن از صورت به معنا داشته باشیم. در زمینه انگیختگی فرض بر این است که واژگان در ابتدا انگیخته بوده اند و با گذشت زمان، میزان انگیختگی واژگان کاهش یافته است. در این تحقیق برای بررسی این فرضیه، چهار متن سفرنامه از زمان حال و چهار متن معادل از دویست سال پیش انتخاب کردیم و به بررسی انگیختگی آوایی واژگان این متون پرداخته ایم و در نهایت نتایج را مقایسه کرده و به این نتیجه رسیدیم که در شمار واژگان انگیخته و نیمه انگیخته آوایی زبان فارسی و مجموع آنها، تغییر معناداری در زمان حال نسبت به دویست سال پیش مشاهده نشد. بنابراین، شاید بتوان ادعا کرد از 200سال گذشته تا کنون، تغییری در انگیختگی آوایی واژگان زبان فارسی، رخ نداده است.

انسان پیش از آن که چیزی بر زبان بیاورد، ابتدا تصویری از مفهوم آن چیز در ذهن خود می سازد. بخش عمده ای از این تصورات، همان اندیشه هایی است که در ذهن شکل می گیرد اما تصویر و تصور، حتی مقدم بر این اندیشه ها است و از طریق مکانیسم مرور و مشابه سازی و مقایسه و تطابق و تداعی های مکرر همان تصویرها است که انسان به یک اندیشه دست پیدا می کند. بنابراین دیدن مقدم بر اندیشیدن است و اندیشیدن نیز که توام با تصور و تجسم بخشی به تصویرها است مقدم بر زبان است. پس تصویر تصور تفکر تکلم. بر این اساس، گزاره معروف «ای برادر تو همان اندیشه ای» با خود پیش و پسی دارد که مراتب پیشین آن عبارت است از: تصویر و تجسم، و مراتب پسین آن: زبان و گفتار. اگر استعاره و تشبیه و تمثیل و نماد، به عرصه های تصویر و تصور و تداعی مربوط باشند، انواع مجاز البته به غیر از مجاز مشابهت به طور خاص در حوزه زبان قرار می گیرد. در این مقاله دسته بندی متفاوت تری از مجاز انجام گرفته است و تلاش نویسنده بر آن بوده است تا همه انواع چندین گانه مجاز در یک دسته بندی کوچک تر و ساده تر که عبارت است از مجاز ملازمت، مجاز مجاورت، و مجاز مشابهت به راحتی و به دور از هر نوع تکلفی جا داده شوند.

محمود دولت آبادی از نویسندگان شاخص ادبیات معاصر ایران است و شاهکار او، رمان کلیدر در ادبیات داستانی از جایگاهی ویژه و ممتاز برخوردار است. خلق زبان تازه، بیان شاعرانه در توصیف ماجرایی تاریخی و تلفیق ادبیات و تاریخ به بهترین شکل، احیای سنتهای ادبی کلاسیک و بهره گیری از گنجینه ی عظیم ادبیات سنتی با هدف احیای زبان فارسی به عنوان یک هویت ملی، از جمله مواردی است که این رمان را در میان آثار هم نوع خود و درمیان رمان های دیگر نویسندگان معاصر، برجستگی و صلابتی خاص بخشیده است. بررسی های زیادی پیرامون زبان دولت آبادی، ساختار شناسی و بررسی عناصر داستانی و همچنین عناصر خیالی در این رمان انجام گرفته است؛ اما حتی در همین مورد اخیر نیز به ابعاد شاعرانه به صورت همه جانبه و گسترده پرداخته نشده است. در این مجال کوتاه بر آنیم تا از منظر موسیقی و کاربرد های آن در زبان شعر به بررسی یکی از جنبه های شاعرانه در این رمان بپردازیم. به این منظور عناصر موسیقایی از متن کلیدر- (مجلدات1-10)- استخراج و تحت عناوین مختلف تقسیم بندی گردیده است. سپس در پیکره ی اصلی مقاله این عناوین به همراه نمونه ها به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند. طبق نتایج به دست آمده از این پژوهش، انواع تکرار ها، هنجارگریزی های نحوی، سجع پردازی و استفاده از اوزان عروضی از جمله موارد موسیقی سازدر متن کلیدر هستند که نثر این رمان را به نثری شاعرانه، البته با ویژگی هایی بدیع و ابتکاری، مبدل ساخته اند.