از مفسر قرآنی پرسیدند:

مگر شیطان گناه نکرد؟!

گفت: چرا، نافرمانی خداوند متعال را کرد و به آدم سجده نکرد.

پرسیدند: مگر آدم(ع) گناه نکرد؟

گفت: چرا، ترک اولی کرد و با وجود اینکه خداوند به او سفارش کرده بود که از «درخت ممنوعه» نخورد، فریب شیطان را خورد و...

گفتند:

پس دلیل آن چیست که شیطان با اینکه پیشینه عبادت چندین هزار ساله داشت و در میان ملائک حضور یافته بود و... به لعنت ابدی گرفتار شد اما آدم با وجود اینکه چنین پیشینه ای نداشت بخشیده شد؟!

هر دو، گناه کرده بودند، چرا یکی بخشیده شد و دیگری جزو کفار گردید؟

مفسر قرآن در پاسخ گفت:

حضرت آدم(ع) پس از آن که ترک اولی کرد، پشیمان شد و متواضعانه مسئولیت اشتباه خود را پذیرفت و خالصانه به درگاه خداوند متعال توبه کرد و گفت:

ربنا ظلمنا انفسنا و ان لم تغفرلنا و ترحمنا لنکونن من الخاسرین.

پروردگارا! ما به خودمان ستم کردیم؛ و اگر ما را نبخشی و بر ما رحم نکنی از زیانکاران خواهیم بود.(1)

پشیمانی از گناه، پذیرفتن مسئولیت آن و عدم اصرار بر آن و نیز جبران گناه با توبه و انابه و کارهای خوب، موجب شد که آدم و حوا، مستحق بخشش شوند.

اما شیطان پس از اینکه نافرمانی خداوند متعال کرد به جای آنکه این روش عقلانی را در پیش بگیرد، روش نفسانی فرافکنی را پیشه ساخت و احمقانه و متکبرانه گناه نافرمانی خویش را به گردن خداوند سبحان انداخت و خطاب به حضرت احدیت گفت:

فبما اغویتنی لاقعدن لهم صراطک المستقیم. ثم لاتینهم من بین ایدیهم و من خلفهم و عن ایمانهم و ان شمائلهم و لاتجد اکثرهم شاکرین.

اکنون که تو مرا گمراه کردی! من بر سر راه مستقیم تو، در برابر آنها کمین می کنم. سپس از پیش رو و از پشت سر و از طرف راست و از سمت چپ آنها، به سراغشان می روم و (چنان می کنم که) بیشتر آنها را بنده و شکرگزار نخواهی یافت(2) بنابراین خود را بدبخت کرد.

گروهی که سخنان مفسر قرآن را می شنیدند گفتند: عجب! الله اکبر! و او زیر لب درباره شیطان زمزمه کرد:

شعله عجب آمدش اندر فراز

بی نیازی کرد در عین نیاز

بعد از آن هم جای عجز و التماس

توبه و برگشت در جمع خواص

با تکبر دشمنی آغاز کرد

نغمه «اغویتنی» را ساز کرد!...(3)

1- اعراف 23

2- اعراف 17-16

3- مثنوی «گل روی خدا»