تاریخ گواه این مدعاست که بسیاری از تمدنها و مکاتب فکری، با همه فراز و فرودها، رو به انحطاط گذاشته و از بین رفته اند و دیگر اثری از پیروان آنان در زمان ما دیده نمی شود و شاید فقط در موزه ها و کتابخانه ها و ابنیه باستانی قابل بررسی باشند. به نظر شما علت یا علل زوال و نابودی آنها چیست؟ آیا اصلا تحلیل علل آن امکان پذیر است؟ یا اینکه صرفا باید به تفسیرحوادت پیرامون آن پرداخت؟ آیا علاوه بر منشا قدرت و پیدایش، تفاوتهای دیگری بین تمدنهای الهی و بشری وجود دارد؟ و اندیشه اسلامی و بویژه تفکر شیعی در باره پایان تاریخ، مبتنی بر جبر و ایستایی است یا اینکه تکامل هدفمندی را دنبال می کند؟