از منظر اسلامی عقل راهی معتبر در تحصیل معرفت است اما تنها راه نیست و عارف نیز بی نیاز از عقل نیست چرا که تفسیر و ارزیابی یافته های عرفانی بر عهده عقل است.

نسبت بین عقل و عرفان یا شناخت عقل و معرفت عرفانی از مباحث بنیادی در معرفت شناسی به معنای عام است و در این امر پرسش های متعددی همچون جایگاه عقل در عرفان چیست؟ آیا عرفان ضد عقل است؟ آیا عرفان فوق عقل است؟ آیا عرفان سازگار با عقل است؟ آیا عرفان نیازمند به عقل است؟ بین فرآورده های عرفان و فرآورده های عقل چه نسبتی است؟ مطرح است.

در مورد هر یک از این پرسش ها دیدگاه های مختلفی وجود دارد. از برخی عبارت صوفیان برمی آید که از نظر آنان عقل مردود و غیرقابل اعتماد است و در مواضعی از آثار عرفانی به محدودیت ها و ضعف های ادراک عقلی اشاره شده و عقل جزئی کوتاه بین و عقل ممزوج شده به هوای نفس نکوهش شده است.

از سوی دیگر، بعضی از عرفا از نیاز به عقل و اهمیت و ضرورت آن سخن گفته اند و بالاخره قرآن کریم هم به تفکر و تعقل توصیه کرده و هم به تطهیر قلب و تصفیه نفس را برای فهم حقیقت سفارش کرده است.

حاصل سخن از منظر اسلامی این است که عقل راهی معتبر در تحصیل معرفت است، اما تنها راه نیست با اینکه عقل مصون از خطا نیست، اما در عین حال گریزی از آن نیست و عارف نیز بی نیاز از عقل نیست. عقل می تواند در تبیین و تثبیت مبانی نظری عرفان، در تفسیر تجارب عرفانی و در ارزیابی یافته های عرفانی به کار آید. عارفان ما را به طوری دیگر از معرفت دعوت می کنند که در عین اینکه متفاوت با معرفت عقلی و برتر از آن است اما ناسازگار با آن نیست، بلکه ژرفای عقل را بیشتر و افق دید آن را گسترده تر می کند.

٭دانشیار موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)