آرشیو شنبه ۱۹ امرداد ۱۳۹۸، شماره ۳۴۹۷
اندیشه
۸
بررسی

کار نویسندگی کیرکگور

کتاب کوچک «سورن کیرکگور» نوشته استیون کرایتس، چکیده ای است از زندگی نامه و آثار و اندیشه های این فیلسوف دانمارکی. این اثر اولین بار در سال 1373 در مجموعه نسل قلم منتشر شد که با همکاری خشایار دیهیمی و چند نفر از دوستان او ترجمه شد. کتاب با طبقه بندی آثار سه گانه کیرگکور آغاز می شود و سپس در حین نقل زندگی نامه به صورت مجزا به آثار مهم او می پردازد. کیرکگور سه دسته نوشته داشت. اکثر کتاب های مشهور او در یک فاصله سه ساله با سرعتی حیرت انگیز به زبان دانمارکی انتشار یافتند. نخستین آنها کتاب دوجلدی حجیم «یا این یا آن» بود که در فوریه 1843 منتشر شد و آخرین شان مهم ترین اثر فلسفی او، کتاب حجیم «تعلیقه غیرعلمی نهایی» بود که در 1846 از چاپ درآمد. دیگر آثار مشهور او که در این فاصله منتشر شدند، عبارت اند از: «ترس و لرز» و «تکرار» (1843)، «پاره نوشته های فلسفی» و «مفهوم اضطراب» (1844) و «مراحل راه حیات» (1845). کیرکگور آثار دیگری هم در این سال ها منتشر کرد اما این هفت کتاب بر روی هم مجموعه ای شاخص اند که خود او آنها را «کار نویسندگی ام» می نامید. کیرکگور هریک از این کتاب ها را با نام مستعاری عجیب وغریب منتشر کرد. برخی از این آثار شکلی شبیه رمان دارند و بقیه بیشتر استدلالی اند اما از نظر مفاهیمی که طرح می کنند نوعی پیوستگی میان آنها وجود دارد و در همه گرایش آشکاری به سمت مسائل روان شناختی به چشم می خورد. او اندک اندک به نشر آثار دیگری روی آورد که لحن و هدفشان با آثار قبلی کاملا متفاوت بود و خود آنها را «آثار سازنده» یا «تهذیب کننده» می نامید: «گفتارهای سازنده با روحیه های متفاوت»، «خلوص دل یعنی خواهش یک چیز» و «انجیل رنج» (1847)، «آثار عشق» (1847)، «گفتارهای مسیحی» (1848) «بیماری تا دم مرگ» (1849)، «آموزش مسیحیت» (1850)، و «برای خودآزمایی» (1851) و «خودتان قضاوت کنید» که پس از مرگ کیرکگور منتشر شد. او در این آثار نوعی مسیحیت رادیکال طرح کرد که با آن مسیحیتی که در کلیساها موعظه می شد، مدام تعارض آشکارتری پیدا می کرد. کیرکگور، به غیر از این دو دسته، آثار خصوصی بسیاری نیز تهیه کرد که یادداشت های روزانه و پراکنده اوست. ظاهرا کیرکگور نوشتن یادداشت های چندهزار صفحه ای را از دوران کودکی آغاز کرده بود.

استوین کرایس، زندگی کیرکگور را واجد بسیاری از خصوصیات قصه های گوتیک اسکاندیناویایی می داند و هرکس بخواهد داستان زندگی گیرکگور را بازگوید باید همزیستی ویرانگر درد و رنج او را با کارش در مرکز توجه قرار دهد. سورن کیرکگور در 1813 در کپنهاگ به دنیا آمد. دو خصوصیت مهمی که سورن از پدرش میکائیل پذرسن به ارث برده بود، «دریافت حسی خام ولی نیرومندی از مسیحیت» و مالیخولیا بودند. پدر او در کودکی، هنگامی که بچه دهاتی فقیری بود که از گرسنگی و سرما به جان آمده بود، بر بالای تپه ای که گوسفندان را برای چرا برده بود خدا را به باد نفرین و ناسزا گرفته بود. او معتقد بود که این نفرین و ناسزا بر بالای سر خانواده اش چنبره زده است. از نظر مادی، در ادامه زندگی توفیقی استثنائی در تجارت نصیبش شد و بسیار ثروتمند شد. او ذهنی تیز و تخیلی قوی داشت و سورن این خصوصیات را به همراه دلهره ها و اضطراب ها از او به ارث برده بود. نفرین شومی که بالای سر خانواده کیرکگور حضور داشت به واقعیت پیوست و تا 21 سالگی پنج خواهر و برادر سورن مردند. او در دانشگاه رشته الهیات را برگزید. اما شوق و ذوقی در این رشته نشان نمی داد و ظاهرا مشغولیات پرجنب و جوش تری یافته بود که به آنها بپردازد. عاشق ادبیات، موسیقی و تئاتر بود و مقالاتی می نوشت که بیشترشان مربوط به موضوعات ادبی بودند و آنها را در مجلات محلی روشنفکر پسند آن روزها به چاپ می رساند. شهرت نورس ادبی او و گفتارهای جاندار و پرشورش درهای سالن های ادبی پررونق را به رویش گشود. وقتی در 25سالگی پدرش هم مرد او همچنان تحت تاثیر این احساس بود که خانواده اش سرنوشتی شوم دارد.

چند هفته بعد از مرگ پدرش بررسی انتقادی رمان های هانس کریستیان اندرسن را تحت عنوان «از میان یادداشت های کسی که هنوز زنده است، منتشرشده برخلاف میل او توسط س. کی یرکگور» به چاپ رساند. در زمستان 1841 پایان نامه مفصلش را تحت عنوان «مفهوم آیرونی: با ارجاع مدام به سقراط» برای دریافت لیسانسش ارائه داد. در همین دوران عاشق رگینه اولسن شد اما 13 ماه بعد نامزدی اش را با او به هم زد و جنجال و رسوایی زیادی بر پا کرد. با این همه در باقی عمر همچنان شیفته و واله رگینه بود. این نامزدی به هم خورده سه بار موضوع روایت کیرکگور در سه کتابش شد. سه داستانی که تنها در قهرمان مرد تفاوت دارند: خاطرات مرد اغواگر در «یا این یا آن»، رساله کوتاه «تکرار»، و بخش سوم از کتاب «مراحل راه حیات» با عنوان خاطرات کوئیدام. «یا این، یا آن» که در میان مجموعه آثار کیر کگور شاهکاری به حساب می آید، پیش از آنکه به 30سالگی برسد، انتشار یافت. این اثر بنیان کل «کار نویسندگی» او با نام مستعار قرار گرفت و اکثر درونمایه های ویژه این کارها ازجمله رابطه هنر با زندگی برای اولین بار در آن مطرح شد. جلد دوم «یا این یا آن» شامل دو رساله بلند است که مردی متاهل در دفاع از ازدواج نوشته است. این دو رساله به صورت نامه هایی هستند که خطاب به نویسنده جلد اول نوشته شده اند. قاضی ویلیام در رساله نامه وار دومش، «تعادل میان ساحت زیباشناختی و اخلاقی در ترکیب شخصیت» چنین دنباله بحث را می گیرد که فقط شخصی اخلاقی که شهامت انتخاب دارد می تواند زندگی سرشار از تجربه و درک داشته باشد و هستی را زیبا ببیند: «پس آن چیزی که من در «یا این یا آن» خودم بازمی شناسم چیست؟ آیا خیر و شر است؟ نه، من فقط تو را به نقطه ای می رسانم که در آن انتخاب میان خیر و شر برای تو معنا و اهمیت پیدا می کند». (ص 41) درونمایه هایی همچون انتخاب، اضطراب، نومیدی، زمان و اولویت آینده، آزادی بنیادی و عاملانه به خود رسیدن که نخستین بار از زبان «قاضی ویلیام بلغم مزاج» در این رساله ها مطرح شدند و در نوشته های بعدی کیرکگور بیشتر شرح و بسط یافتند؛ هرچند در قرن نوزدهم نفوذ و تاثیر بسزایی نداشتند ولی در قرن بیستم به عنوان منابع مکتب فکری مهمی با عنوان کلی «اگزیستانسیالیسم» قرار گرفتند. کیرکگور بر خلاف آنکه هرگز نمی خواست پدر چیزی یا کسی باشد، به عنوان پدر این مکتب فکری معرفی شد.