آرشیو دوشنبه ۱۸ آذر ۱۳۹۸، شماره ۳۵۹۲
کتاب
۹

آگوستو بوآل و تئاتر شورایی

مردمی کردن تئاتر

پارسا شهری

«تلاش برای تبدیل تئاتر به یک سرگرمی صرف بی حاصل، انکار آن است و تبدیل آن به اسلحه ای برای سرکوب، خیانت به آن». آگوستو بوآل، از چهره های مطرح تئاتر معاصر و موسس «تئاتر سرکوب شدگان» یا «تئاتر شورایی» است که با هدف توانمندسازی جامعه پدید آمده است. فرانسس ببج، استاد دانشگاه لیدز کتابی دارد با عنوان «آگوستو بوآل» که به تازگی با ترجمه علی ظفر قهرمانی نژاد در نشر نو منتشر شده است. این کتاب که در چهار فصل تدوین شده، به زندگی و فعالیت تئاتری آگوستو بوآل می پردازد. فصل یک کتاب «زندگی نامه و موقعیت» نام دارد و مولف در آن به سال های آغازین فعالیت تئاتری بوآل پرداخته و از موقعیت تئاتر سرکوب شدگان می نویسد و روایتی از زیست سیاسی و تفکر انتقادی این هنرمند نیز به دست می دهد. فصل دوم با عنوان «کتاب تئاتر سرکوب شدگان» شرح این تئاتر است که از طریق توضیح مفاهیم کلیدی و مشروح نظریه بوآل انجام می گیرد. فصل سوم «اجرای تئاتر مجادله» نام دارد و شامل موردپژوهی ها است و سرانجام فصل چهارم به فرایند کارگاه تعلق می گیرد که مشتمل است بر اصول پایه، ساختار کارگاه، آماده سازی و بازی ها، تصویر و عمل و در آخر نیز به روال مرسوم این دست کتاب ها، کتاب نامه و گاه شمار زندگی آگوستو بوآل آمده است. جز اینها کتاب یک پیشگفتار فارسی دارد که در آن مترجم کتاب را معرفی می کند: «کتاب پیش رو را می توان تنها کتابی شمرد که با نگرشی دقیق و روشمند، نظام تئاتری بوآل را تحلیل و نقد می کند. نویسنده کتاب، خانم فرانسس ببج که پیش تر مدرس بررسی های تئاتر در دانشگاه لیدز بوده و خود از جمله شاگردان بوآل و نیز جزء استادان و گسترش دهندگان تئاتر شورایی ا ست». ببج در این کتاب، دیدگاه های تاریخی و سیاسی و اجتماعی آگوستو بوآل را مطرح می کند و از خلال آن، به کندوکاو در هنر تئاتر و رویکردهای عملی او در این زمینه می پردازد. در این کتاب «تعبیرهای بوآل، از مشارکت، همدلی و کاتارسیس تئاتری، نقد او به تاریخ سیاسی تئاتر، اصالت و کارایی شیوه های پیشنهادی او» طرح شده و در عین حال، مولف سعی دارد به نقد تئاتری بپردازد که خود را در ادامه تئاتر بوآل تعریف می کنند؛ اما اهدافی جز هدف اصیل این تئاتر یعنی «مردمی کردن تئاتر» دارند: «دور از انتظار نیست که این تئاتر، توجه افرادی را برانگیزد که هدف هایی عوام گرا (پوپولیستی) دارند؛ افرادی که پشت نقاب مردم داری و نوع دوستی در پی خواسته های شخصی و گروهی خود هستند و این نوع تئاتر را ابزاری مناسب برای رسیدن به آن خواسته ها می یابند». تئاتر شورایی چنان که مترجم در پیشگفتار کتاب نوشته است، دانسته در پی تامین منافع یا حتی گرایش های افراد و گروه های تکین نیست؛ بلکه می کوشد به تکیه بر نقش اجتماعی و اجتماع ساز آغازین تئاتر، پیوسته به حل مسائل فوری مردم به ویژه گروه های گوشه نشین خاموش و نیز تقویت حس همبستگی گروهی بپردازد. بی تردید هرگونه اقدامی که از این تئاتر برای تامین منافع یا حتی علاقه های شخصی در جلوه های مختلف آن بهره برداری کند، نقض غرض بوده و در تقابل آشکار با روح حاکم بر تئاتر شورایی است. آگوستو بوآل خود نیز از تحریف مفهوم تئاتر شورایی گلایه داشته و با بازتعریف این گونه تئاتری سعی دارد خط کشی دقیق تری انجام بدهد: «برخی در تئاتر شورایی، تحریف ها و دست کاری های ناشایست انجام می دهند. منظور از تحریف، همسازکردن سازوکارهای تئاتر شورایی با شرایط خاص یا مسائل محلی نیست؛ بلکه خیانت کامل به بنیادهای فلسفی این نوع تئاتر است: تئاتری که درباره ، برای و - از همه مهم تر- از آن سرکوب شدگان است. شنیده ام برخی گروه ها از تئاتر شورایی در تجارت بهره می گیرند؛ با این توجیه که به کارگران کمک می کنند تا بتوانند بهتر و راحت تر کار کنند... و در نتیجه، محصول بیشتری تولید کنند. هماره چنین گروه هایی از کارفرماها، حمایت مالی می گیرند. این تحریف مانند این است که از موسیقی واگنر برای برانگیختن کارگران بهره ببری تا شاید سریع تر کامیون بسازند...». آگوستو بوآل با این خط کشی تکلیف تاجران تئاتر را با تئاتر شورایی و در مقیاس بزرگ تر، تکلیف کاسب کاران هنر را با هنر اصیل یکسره می کند و می نویسد این جرم سنگینی نیست که با جایی قرارداد ببندی تا کار یا برنامه ات را با گروه مدنظرت انجام دهی؛ جرم این است که ندانی این تجارت ها، هرگز بنا به اصول شان و - بدتر از آن، به دلیل تامین مالی- اجازه آزاد بیان چیزی را نمی دهند که خواست تئاتر شورایی ا ست و بی آن ماهیتش نابود می شود. آگوستو بوآل از این نیز فراتر می رود و به صراحت اعلام می کند که تئاتر شورایی ابزاری برای تغییر است.

فرانسس ببج، آگوستو بوآل (1931-2003) را از مهم ترین و موثرترین کنشگران تئاتر معاصر می خواند که از همان آغاز فعالیت به دلیل کار نوآورانه در مقام نمایش نامه نویس و کارگردان توجه منتقدان را برانگیخت. او کتاب «تئاتر سرکوب شدگان» را -که اینک اثری کلاسیک شمرده می شود- زمانی نوشت که فضای بازدارنده سیاسی برزیل در سال های پایانی دهه 1960 و سال های آغازین دهه 1970 او را ناگزیر به تبعید کرد. مولف کتاب «آگوستو بوآل» معتقد است خواندن کتاب «تئاتر سرکوب شدگان»، برای هرکس که می خواهد بداند آیا تئاتر می تواند سبب دگرگونی زندگی مردم شود، واجب به نظر می رسد. تجربه بوآل به شکلی مستقیم و غیرمستقیم به حوزه های مختلف اجتماعی و سیاسی رسوخ کرده و فراتر از این، در ساختار جریان اصلی یا بدنه تئاتر نیز رخنه کرده است. در فصل دو کتاب که فرانسس ببج به کتاب مطرح آگوستو بوآل، «تئاتر سرکوب شدگان» می پردازد، این نوع تئاتر و کارکرد آن به روشنی مورد بحث قرار می گیرد و شفاف می شود. «عنوان کتاب تئاتر سرکوب شدگان یادآور نوعی از تئاتر است که محرومان اجتماعی می آفرینند و با زندگی آنان در ارتباط است». بوآل در این کتاب به خاستگاه های فکری خود نیز اشاره می کند و ازاین رو نوعی تاریخ انتقادی از سیر تکامل تئاتر غرب از یونان کلاسیک تاکنون به دست می دهد. از اینجاست که مخاطب به نسبت تئاتر سرکوب شدگان با انواع دیگر تئاتر اعتراضی یا انتقادی پی می برد، زیرا شگردهای این نوع تئاتر نیز با شگردهای تئاتر حماسی برشت، تئاتر روزنامه زنده در دوران بحران اقتصادی آمریکا و با روان- نمایشگری جیکوب مورنو هم پوشانی هایی دارد. «اندیشه بوآل، بسیار متاثر از نمایش کلاسیک یونانی، شکسپیر، استانیسلاوسکی، مارکس، فروید و دیگران است».

کتاب «آگوستو بوآل» فرانسس ببج، نخستین اثر از مجموعه «گستره خیال» است که در نشر نو در سری کتابخانه تئاتر و طلایه داران تئاتر امروز منتشر می شود. دبیر این مجموعه، رضا کوچک زاده، نوشته است که این مجموعه، کتاب هایی  را در گستره تئاتر و سینما در بر دارد که در نشر نو و با توجه به نیاز و ضرورت جامعه هنری و دانشگاهی منتشر می شوند. او درباره «آگوستو بوآل» نیز می نویسد: «این کتاب را انتشارات راتلج در مجموعه ارزشمند پرفورمنس پرکتیشنرز (اجراگران) منتشر کرده است. هدف از این سری کتاب، تدوین مجموعه ای است برای شناساندن و آشنایی با شیوه کار و زندگی کنشگران کلیدی تئاتر در سده 20 و چگونگی تاثیرپذیری و تاثیرگذاری ایشان بر یکدیگر». کوچک زاده همچنین در توصیف مختصری از آگوستو بوآل می نویسد این کنشگر تئاتر را بیشتر به تئاتر کاربردی می شناسیم که کوشید از شیوه های نمایشی برای حل دشواری های اجتماعی و البته سیاسی بهره گیرد. «نوآوری بوآل بیش از هر چیز در چگونگی گذشتن از مسیر و شیوه های طراحی تمرین دیده می شود و البته در تعهد چشمگیر اجتماعی اش که بیشتر در تئاتر سرکوب شدگان یا ستم دیدگان بروز یافته است. روش های پیشنهادی بوآل در ذات خویش از گوهر تئاترند؛ چنان که تکرارناپذیر و هماره زایا هستند. اینک روش های تمرینی او حتی در کارگاه های حرفه ای آموزش بازیگری کارگشا و سودمند است». در مجموعه «طلایه داران تئاتر امروز» بناست برای درک انتقادی تئاتر بخشی از مهم ترین کتاب های مجموعه نام آوران سده 20 ترجمه و منتشر شود که در این میان، قرعه نخستین به نام آگوستو بوآل افتاده است.