آرشیو چهارشنبه ۷ اسفند ۱۳۹۸، شماره ۴۸۳۷
تاریخ و اقتصاد
۲۲

گاهشمار

دهخدا، ادیب مشروطه خواه

علی اکبر دهخدا، نویسنده و پژوهشگر ایرانی 7 اسفند 1334 در تهران چشم از جهان فروبست.

او از نویسندگان اصلی نشریه صوراسرافیل بود که شمارگان هر شماره آن در حدود بیست و چهار هزار نسخه بود. این روزنامه به طرز ماهرانه ای و برای اولین بار در ایران توانسته بود طنز و اخبار و مقالات سیاسی و نیازهای مردم آن زمان را به طور دلپذیر و مردم پسندی در قالب یک روزنامه چاپ کند.شاید این اولین روزنامه ایرانی بود که مردم کوچه و بازار نیز آن را از کودکان روزنامه فروش می خریدند و با شور و شوق می خواندند.از میان مطالب این روزنامه آنچه بیش از همه طرفدار داشت و باعث شهرت روزنامه شده بود مقاله های «چرند و پرند» بود که با امضای دخو، خرمگس، سگ حسن دله، غلام گدا، اسیرالجوال، دخو علی شاه، روزنامه چی، خادم الفقرا، دخو علی و نخود همه آش، برهنه خوشحال، رئیس انجمن لات و لوت ها، جغد، دمدمی و مانند آنها به چاپ می رسید و نویسنده آن دهخدا بود.

لبه تیز مقالات دهخدا، متوجه رژیم استبدادی بود. وی هر حادثه و پیشامدی را دستاویز قرار می داد و با استفاده از سلاح طنز، بر فساد دستگاه سلطنت، بی شرمی و خیانت رجال دولت و ظلم و ستم ملاکان می تاخت و آنان را بدون عفو و اغماض به باد تمسخر و استهزا می گرفت و از شوربختی کشاورزان ایرانی، بیکاری مردم شهرنشین، عدم امنیت اجتماعی، ناآگاهی و اسارت زن ایرانی، خرابی جاده ها و راه های مملکت، رشوه خواری، جهل و تعصب عامه مردم، نفوذ و مداخله بیگانگان در امور کشور و ضعف حکومت مرکزی، جهل و ناآگاهی زمامداران وقت از اوضاع دنیا و مسائلی از این دست سخن می گفت و انتقاد می کرد.دهخدا در این هنگام یکی از اعضای شانزده گانه «کمیته انقلاب» نیز بود که هدف آن کمیته حفظ مشروطیت و مقابله با تفکر و عملکردهای مستبدانه محمدعلی شاه و هواخواهان استبداد بود.

در دوران استبداد صغیر و در تبعید هم هوشمندی دهخدا در ارزیابی از اوضاع ایران و نیز از کسانی که در فرنگ بودند، بسیار روشن گرانه و بینش سیاسی او واضح و صریح است. لحظه ای نیست که دل نگران اوضاع ایران نباشد. دهخدا با آن که خود زیر بار قرض رفته و اهل و عیالش در تهران «برای نان یومیه معطلند»، دست از مبارزه با استبداد برنمی دارد و به نشر مجدد صوراسرافیل می پردازد و این بار شمشیر قلم را علیه استبداد از رو می بندد.دهخدا بعد از ورود به شورای ملی در صف رهبری «اعتدالیون» قرار گرفت، حزب اعتدالیون یکی از دو حزب اصلی در مجلس اول مشروطه بود.دهخدا در سال 1324 هجری شمسی میلیون ها فیشی را که در تهیه لغت نامه فراهم کرده بود، توسط مجلس شورای ملی به ملت ایران هدیه کرد و مجلس نیز قانونی را تصویب کرد که این میراث عظیم چاپ شود و موسسه ای نیز به نام لغت نامه دهخدا برای مدیریت کار چاپ لغت نامه و ادامه راه دهخدا تاسیس شود. مدتی بعد از تصویب طرح چاپ لغت نامه در مجلس شورای ملی، دهخدا فوت کرد.از آن زمان به بعد کار هماهنگی و مدیریت لغت نامه به وصیت خود دهخدا برعهده دکتر محمد معین گذارده شد. او که خود فردی فرهیخته بود و در ادبیات فارسی تبحر فراوان داشت - و کتاب فرهنگ فارسی شش جلدی معین از آثار گرانبهای اوست - به خوبی از عهده ادامه این کار خطیر برآمد. پس از فوت دکتر معین نیز این کار به وسیله دکتر سیدجعفر شهیدی و دکتر دبیر سیاقی و دیگران دنبال شد و به پایان رسید.

شیخ بهایی، معمار کاریزها

شیخ بهایی بهاءالدین محمدبن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی 8 اسفند 925 خورشیدی در بعلبک به دنیا آمد. او حکیم، منجم، ریاضیدان، شاعر، ادیب، مورخ و دانشمند نامدار سده دهم و یازدهم هجری است که حدود 95 کتاب و رساله از او در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی، هنر و فیزیک بر جای مانده است. به پاس خدمات او به علم ستاره شناسی، یونسکو سال 2009 که مصادف با سال نجوم بود نام شیخ بهایی را در لیست مفاخر ایران ثبت کرد. وی از دوستان نزدیک میرداماد بود. مهارت شیخ بهایی در ریاضی و معماری و مهندسی معروف بوده و از مهم ترین خدمات شیخ در رونق بخشیدن به شهر اصفهان تعیین سمت قبله مسجد امام اصفهان است. این قبله یابی که با استفاده از ابزارهای آن زمان صورت پذیرفته هفت درجه با جهت واقعی قبله اختلاف دارد.

تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و روستاهای مجاور رودخانه، ساخت گلخن گرمابه ای که هنوز در اصفهان مانده و معروف به حمام شیخ بهایی است و طراحی منار جنبان اصفهان که هم اکنون نیز پا برجاست به او نسبت داده می شود. همچنین طرح ریزی کاریز نجف آباد-اصفهان که به نام قنات زرین کمر مشهور است، (یکی از بزرگ ترین کاریزهای ایران) و معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف و شاخص تعیین اوقات شرعی (ساعت آفتابی در مغرب مسجد امام را به شیخ بهایی نسبت می دهند. بنا به روایتی شیخ بهایی را مبدع تهیه نان سنگک، حلواشکری و فرنی می دانند.