در این سال ها چند مورد خاص بازار نفت را تحت تاثیر قرار داد. یک مورد این بود که در پی حمله صدام به کویت، مجموع صادرات کشورهای عراق و کویت متوقف شده بود. به همین دلیل، همیشه این احتمال را در مجموعه صحنه بین المللی نفت می دیدند که شاید شعله جنگ در کشور کویت فروکش نکند و منطقه وارد یک دوره بدی شود. بنابراین مقدار زیادی از نفت خام توسط خریدارانی که می توانستند از ایران نفت بخرند پیش خرید شد (البته نه به قیمت ثابت بلکه به قیمت زمان برداشت) حتی قراردادهای شان را تمدید کردند ولی وضعیت منطقه خیلی بحرانی شده بود. بازار نفت فراموش نکرده بود در ایام دفاع مقدس یکی از نفتکش های خارجی در خلیج فارس غرق شده بود و طبیعی بود بیمه جنگی برای ورود نفتکش ها بالا رفته و خریداران را دچار مشکل کند. بر همین اساس رقم بسیار بالایی از نفت خام ایران با مجوز هیات مدیره وقت شرکت ملی نفت ایران و دولت از مجموعه خارک به بیرون منطقه منتقل شد.

بله، چراکه نمی خواستیم مشتری های ایران دچار کمبود نفت شوند. پالایشگرها هم برای تغییر نفت خام ورودی خود باید چند ماهی زمان صرف می کردند و از طرفی تولیدمان هم نباید کم می شد. ما با پر کردن نفتکش ها و ارسال آنها به مناطق مختلف جهان آماده تخلیه محموله ها بودیم. در نتیجه برای چندین ماه این مشکل وجود داشت که تعدادی از نفتکش های ایران در مناطق مختلف دنیا منتظر باشند تا خریداری برای تحویل گرفتن و تخلیه محموله اعلام آمادگی کند. خدا کمک کرد و به یاری همکارانی که چه در داخل ایران و چه در دفاتر شرکت ملی نفت ایران در خارج از کشور داشتیم این مهم انجام شد. البته این کار را به صورت خیلی محرمانه انجام دادیم.

این موضوع را رد می کنم. به هیچ طریقی هیچ موسسه مشاوره خارجی یا داخلی در امور صادرات نفت، حتی نظر مشورتی نمی داد که بخواهیم آن را به هیات مدیره نفت ببریم. این مطلبی را که شما می فرمایید برای اولین بار است که می شنوم. شاید برخی افراد در سمینار یا جلساتی نظرات خود را مطرح می کردند که این به معنی نظرات شخصی شان بود و نه به عنوان ایده یک تصمیم اجرایی.اگر به قیمت های آن زمان مراجعه کنیم قیمت هر بشکه نفت قبل از حمله صدام به کویت چیزی حدود 23 دلار در هر بشکه بود که در یک دوره کوتاهی به 40 دلار در هر بشکه هم رسید و طی چند روز اندکی کاهش یافت. این روند کاهشی با اعلام مقدمات و سپس حمله آمریکا به کویت بیشتر کاهش یافت. برداشت شخصی من آن زمان این بود که آمریکا و بازار نفت به کاهش قیمت نفت فکر و طوری بازار را مدیریت می کنند که مشکلی از بابت افزایش قیمت نفت به وجود نیاید. به نظر من تمهیداتی از قبل در دستور کار قرارگرفته بود که قیمت نفت دیگر افزایش پیدا نکند و به همین علت برخلاف این که بازار و برخی افراد پیش بینی می کردند قیمت نفت صعودی می شود، بهای طلای سیاه کاهش یافت و به حدود 21 دلار رسید.

اصلا آن ذخیره نه برای قیمت بود و نه مشورت فرد خاصی. خریداران نفت ایران قبل از این ماجرا یعنی بعد از هشت سال جنگ تحمیلی، یادشان بود که چطور برخی شرکت ها را قانع کردیم تا بالاخره آمدند و باز هم خریدار نفت ایران شدند. در همان ایام یکی از نفتکش ها در زمان بارگیری مورد اصابت حملات موشکی صدام قرار گرفت و در اطراف خارک غرق شد؛ این تاریخ، تاریخ خیلی قدیمی برای بازار نفت نبود که از یاد برده باشد. با چنین ذهنیتی طبیعی بود برای بارگیری به خلیج فارس وارد نشوند چرا که نرخ های بیمه جنگی بسیار بالا رفته بود، فراموش نکنید شرکت های نفتی با تمام اعتباراتی که از بانک ها می گیرند، خودشان پول خرید نفت و اجاره نفتکش را پرداخت می کردند، پس طبیعی بود حاضر نباشند به خلیج فارس بیایند و ما هم برای از دست ندادن مشتری های خود، نفت را از محدوده خلیج فارس خارج کردیم.

بله دقیقا ولی البته نه همه فروش ها را.

می توانم بگویم تا زمان های بسیار بلند، مقدار صادراتی که در اروپا انجام می دادیم بیشتر از آن رقمی بود که رقیب اول تجاری مان یعنی عربستان انجام می داد؛ ما می توانستیم شرکت های بیشتری را به مشتریان خود اضافه کنیم اما در بازار آسیا به علت حجم صادرات عربستان، شرکت آرامکو از ما جلوتر بود.

چیزی حدود 500 هزار بشکه؛ ولی اجازه بدهید روندش را با هم مرور کنیم. برخی پالایشگاه های آمریکایی پیش از انقلاب مشتری نفت ایران بودند و از دولت آمریکا مجوز خرید نفت از ایران را داشتند ولی نمی توانستند پس از تسخیر لانه جاسوسی و تحریم ایران، نفت را به خاک آمریکا منتقل کنند. انصافا هم رابطه بسیار صحیحی از نظر تجاری بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت های آمریکایی برقرار بود؛ نه آنها رابطه خصمانه ای را ایجاد می کردند که مشکلی را ایجاد کنند و نه ایران موارد سیاسی در این زمینه علیه آنها به کار می برد.

به هرحال بر اساس آن تحریم که یک دستورالعمل اجرایی رئیس جمهور وقت آمریکا بیل کلینتون بود، خرید نفت از ایران هم باید قطع می شد. حدود سه ماهی طول می کشید تا فرمان اجرایی رئیس جمهور به اجرا درآید. در این مدت برخی شرکت های آمریکایی کمتر برداشت کردند ولی آن شرکت آمریکایی هنوز با ما قرارداد داشت. نفتکش این شرکت آمریکایی در خارک زیر بار بود و طبق ضوابط، ساعت 12 شب به بعد دیگر نمی توانست بارگیری کند زیرا تحریم آغاز شده بود و شرکت آمریکایی نمی توانست پول محموله را تسویه کند. از نظر مقررات شرکت ملی نفت ایران هم نفتکشی می توانست پایانه صادراتی خارک را ترک کند که بتواند پول محموله را پرداخت کند. این شرکت آمریکایی از طریق تلکس به دفتر تورنتوی شرکت ملی نفت ایران در کانادا اعلام کرد حاضر است پول محموله را از طریق شرکت خودش در سوئیس پرداخت کند به شرطی که مجوز خروج نفتکش از خارک صادر شود. مدیرعامل شرکت رسما نوشت من به شما قول می دهم که اولین شرکتی باشم که با مجوز وزارت خزانه داری آمریکا پول نفت ایران را تسویه کنم. استدلالش هم این بود که این کشتی زیر بارگیری بوده و به صورت رایج باید از ضوابط تحریم مستثنا باشد. ما هم بر این عقیده بودیم که در زمینه های تجاری باوجود این که در نظرگرفتن همه اصول تجاری الزامی است، باید به شکلی تصمیم گیری شود تا به حیثیت تجاری کشور خللی وارد نشود. این شرکت آمریکایی می گفت مابقی نفت کش را هم پر کنید و من به شما قول رسمی و کتبی می دهم که تسویه پول نفت ازلحاظ دادگاه مشکلی نخواهد داشت. انصافا هم مقدار کمی مانده بود تا نفت کش پر شود، شاید یک ساعت بیشتر کار نداشت. در نهایت شرکت ملی نفت ایران به این علت تصمیم گرفت مجوز خروج را صادر کند ولی از این شرکت خواستیم که پرداخت در موعد مقرر انجام شود. خوشبختانه این مشتری آمریکایی سر موعد پول نفت را پرداخت کرد و جالب است بدانیم اولین اجازه ای که از اوفک برای یک شرکت صادر شد برای این شرکت آمریکایی بود تا پول نفت ایران را پرداخت کند.

در یکی از مسافرت های کاری در خارج کشور، مدیرعامل این شرکت را در دفتر لندن ملاقات کردم که بابت اعتماد شرکت ملی نفت به شرکتش از ما تشکر کرد و گفت ما جواب اعتماد شما را فوری دادیم. او اضافه کرد بر اساس مقررات باید جزئیات این جلسه را در قالب گزارشی به وزارت خارجه آمریکا اطلاع دهد زیرا طبق ضوابط داخلی این کشور، هر شرکتی که با یکی از مدیران ایرانی مذاکره می کند باید ریز مذاکرات جلسه را در اختیار مقامات مسئول قرار دهد.

او گفت این موضوع از نظر شما اشکالی ندارد؟ گفتم ما حرفی غیر از مذاکرات تجاری نداشتیم بنابراین اشکالی ندارد. این آقا گفت با وجود این که تحریم شده اید، می شود از طریق راه هایی از ایران نفت خرید. مثلا نفت به دریای سرخ آورده شود و آنجا مدارک نفت ایران را به عنوان نفت کشور دیگری عوض کرد. به ایشان گفتم ایران به دنبال این راه ها برای صادرات نفت نیست. این خطر وجود داشت که حتی این شرکت بخواهد توسط شرکت های دیگر چنین شبهه ای را ایجاد کند و اگر این شبهات را آن زمان در بازار ایجاد می کردند، نتیجه اش دامن زدن به شایعه فروش نفت ایران به اسرائیل بود. به او گفتم شما می دانید شرکت ملی نفت ایران شرکت کوچکی نیست و مطمئنا جای شما را با شرکت های دیگر پر می کنیم، بهتر است رابطه شرکت های مان را حفظ کنیم تا زمانی که این تحریم ها برداشته شود. در پاسخ گفت البته شرکت ما هم دنبال چنین کارهایی نیست.

سال ها بعد، زمانی که صدام سقوط کرد، بعضی از شرکت های نفتی که با صدام کار می کردند مورد بررسی قرار گرفتند که در تحقیقات مشخص شد همین شرکت با استفاده از این قبیل راه ها، نفت عراق را می خریده است. این شرکت از وضعیت نفت عراق سوءاستفاده کرده بود و نفتی را که اجازه نداشت از عراق دریافت کند، با قیمتی خاص خریده بود.

بله. دقت کنید پیشتر ضوابطی داشتیم که نفت برای فروش نباید برای هر شرکت از میزانی مشخص در روز کمتر باشد. شرکت های بزرگی که از ما نفت می بردند، پالایشگاه های بسیار بزرگی در سطح جهان داشتند که به دلیل تحریم، خرید نفت ایران برای شان ممکن نبود. در این شرایط ما یا باید نفت را روی دریا ذخیره می کردیم، یا باید تولید را کاهش می دادیم یا به قیمت نازل می فروختیم؛ به علت مشکلاتی که در بازار به صورت کلی پیش آمده بود و تحولاتی که قیمت نفت را افزایش داد، توانستیم طوری مدیریت کنیم که با کاهش میزان مجاز فروش به هر شرکت به درآمدهای کشور ضربه ای نخورد. ما سه ماه نفت را در دریا شناور گذاشته بودیم و اگر قیمت نفت در آن سه ماه افزایش نمی یافت، بر اساس تخمین های آن زمان حدود دو میلیارد دلار ضرر می کردیم که به کمک خدا از این بحران به سلامت عبور کردیم.

اوایل انقلاب شرکتی بود که یکی از دادگاه های آلمان علیه ایران اقامه دعوا کرده و نزدیک سه میلیون دلار ادعا داشت. روی این طلب، به اصطلاح خودشان بهره آمده و به حدود پنج میلیون دلار رسیده بود. گاهی به ایران اطلاع داده می شد شما به فلان شرکت بدهی دارید، این شرکت آمریکایی سعی کرد از طریق شرکتی که با آلمانی ها شریک بود نفت برای خارج از آمریکا ببرد. به آنها اطلاع دادیم ما متوجه شدیم یکی از سهامداران شما یکی از شرکت های آمریکایی بوده که ما را به دادگاه برده است، اگر می خواهید با ما رابطه ای بدون مشکل برقرار کنید، باید در نخستین گام جریان شکایت در دادگاه را متوقف کنید. در مرحله بعد گفتیم براساس اسناد و مدارک، شرکت ملی نفت ایران حدود سه میلیون دلار بدهی خود را قبول دارد ولی به هیچ وجه حاضر نیستیم بهره ای بپردازیم، این شرکت انصافا همکاری کرد تا مشکل برطرف شود. بعدها این شرکت یکی از خریداران نفت ایران شد که نفت را برای خارج از آمریکا تا قبل از تحریم بیل کلینتون خریداری می کرد.

این موضوع یکی از عوامل و نه تمام عوامل افزایش قیمت نفت است؛ به این دلیل که نفت در بازارهای بین المللی و بورس نفت به دلار ارزیابی و اعلام قیمت می شود، به طور معمول اگر ارزش دلار کاهش پیدا کرده باشد، قیمت نفت بالا می رود و بالعکس اگر ارزش دلار تقویت شده باشد، قیمت نفت کاهش می یابد. مثلا در آینده نزدیک، برداشت غالب در بازار بر این است که بانک مرکزی آمریکا به دنبال این است که نرخ بهره دلار را بالا ببرد که همه بازار منتظر این موضوع است، اگر نرخ بهره افزایش یابد، باعث خواهد شد که بهره دهی در بانک های آمریکا و رشد اقتصادی این کشور افزایش پیدا کند؛ درنتیجه مقداری از پول های سایر نقاط جهان به دلار تبدیل شده و به بازار آمریکا می رود. در این صورت حداقل آینده کوتاه مدت اقتصادی آمریکا موفقیت آمیزتر خواهد بود. افزایش نرخ بهره مثلا در دسامبر 2017 همراه با خودش می تواند تقویت دلار را در پی داشته باشد و تقویت دلار باعث می شود قیمت نفت خام کاهش پیدا کند. معنی این چیست؟ یعنی این کاهش به ضرر کسی است که صادر می کند؟ ولی در آن صورت چون دلار تقویت می شود، یک دلار آمریکا در بازاری که می خواهد خرید خارجی کند، بیشتر از دلاری که قبلا ضعیف بوده می تواند خرید کند.

حالا شما این را در نظر بگیرید، قیمت نفت کاهش یافته ولی یک دلار شما می تواند خرید بیشتری کند، پس شما نباید فقط به صورت اعداد و ارقام بگویید که قیمت نفت کاهش پیدا کرده، پس به ضرر صادرکننده بوده است. نه چون جنبه دیگری هم دارد که آن تقویت قیمت دلار است؛ لذا پولی که می گیرید، ارزش و قدرتش بیشتر از قبل است.در آن زمان بخشی از افزایش قیمت نفت خام به این دلیل بود که ارزش دلار پایین آمده بود، باید تاکید کنم در همان ایام مشکلاتی در بازارهای مالی دنیا و بازارهای سهام شرکت ها که اصطلاحا به آن «بازار سهام» می گویند به وجود آمده بود؛ همه این عوامل باعث شده بود بعضی از شرکت های بزرگ ورشکست شوند که در تاریخ سرمایه داری بی سابقه بود. بخشی از آن پول سرگردان در چنین وضعیتی به سمت بازار نفت کاغذی رفت و با قیمت های بالای 120 دلار در هر بشکه روبه رو شد، اکثر پول هایی که می دیدید به صورت سرگردان وارد بازار نفت کاغذی شده بود، باعث می شد که قیمت نفت به سرعت بالا رود.

یادم است در همان روزها کشورهای متعدد تولیدکننده و مصرف کننده نفت جهان به جده آمده بودند؛ با آقای مهندس نوذری وزیر وقت نفت در این اجلاس شرکت کردیم و شخص ملک عبدا... پادشاه وقت عربستان جلسه را اداره می کرد. یادتان باشد، قیمت ها در اوج خود قرار داشت و منطق حکم می کرد با افزایش عرضه در بازار، بهای جهانی نفت کاهش یابد درصورتی که ملک عبدا... اعلام کرد امروز به آرامکو دستور داده شده تولید نفت را 500 هزار بشکه در روز افزایش دهد. عکس العمل بازار عادی چه باید باشد؟ عرضه که اضافه می شود، قیمت باید کاهش پیدا کند ولی بعدازظهر روزی که این تصمیم اعلام شد، قیمت ها بازهم صعود کرد. شرایطی که آن زمان حاکم بود برای تاریخ سرمایه داری دنیا هم جدید بود. بعضی از آن موارد، البته به این برمی گشت که مقررات مالی و ضوابط سنجیده ای برای بازارهای مالی ازجمله بازار نفت کاغذی وجود نداشت و همین موضوع باعث شد قیمت ها تا آن حد بالا برود.

حوالی تیرماه، قیمت نفت به بالاترین حد خودش یعنی 148 دلار رسید ولی اواخر همان سال (2008) یعنی نزدیک به شش ماه بعدش، بهای نفت به 35 دلار سقوط کرد. در این موارد که به تحلیل بازار برمی گردد همه عوامل را باید دید. یکی از عوامل در افزایش یا کاهش قیمت نفت، قدرت دلار است ؛ ولی همه عوامل این نیست.