جست وجوی مفاهیم مدرن در سیره ائمه کار دشواری است. «عدالت فرهنگی» مانند دیگر عدالت های مضاف، مقوله ای است که در دولت های مدرن و معاصر طرح و بسط پیدا کرد و با «عدالت فردی» که در فقه و اخلاق بحث می شود یا «عدل الهی» که در علم کلام گفته می شود، متفاوت است. به عبارتی، مفهوم عدالت در این دوران یک تطور تاریخی داشته است. بنابراین برای بررسی «عدالت فرهنگی در سیره امام رضا(ع)» با این پرسش مقدماتی مواجه هستیم که «عدالت فرهنگی» را چگونه باید در منابع روایی و سیره ائمه کشف کرد؟وقتی از «ساختار عدالت محور» بحث می کنیم، از افرادی مثل امام جماعت عادل، شاهد عادل، دادگاه عادل و... فاصله می گیریم و به بحث «توزیع عادلانه خیرات اجتماعی در جامعه» می پردازیم که یک مقوله کاملا ساختاری است و از رویه ها و توزیع مواهب و خیرات جمعی و مانند اینها صحبت می کند. اما بررسی «عدالت فرهنگی در سیره امام رضا(ع)» چرا برای امروز ما اهمیت دارد؟

تلفیق عاملیت «فردی» و «ساختاری» در بسط عدالت، در زمان امام رضا(ع) اتفاق افتاد که متفاوت با دیگر ائمه(ع) است. یک سوال اصلی که در بحث از «عدالت اجتماعی» همواره طرح می شود، این است که بسط دهنده عدالت چه کسی است؟ یا به عبارتی، عامل و agent عدالت کیست؟ آیا مردم اند؟ آیا حاکمیت ها و Stateها این مهم را بر عهده دارند؟

خداوند متعال در آیه 25 سوره حدید، اقامه عدالت را بر دوش مردم گذاشته است و تاکید می کند که پیامبران آمده اند تا مردم اقامه عدالت کنند. این در حالی است که در دنیای امروز عمده منابع و مواهب دست حاکمیت هاست و مردم نقشی در توزیع آن ندارند؛ به طور مثال، منابع انرژی، آب، برق، گاز، پول، ثروت، رودخانه، جنگل و به ویژه آنها که در حوزه اقتصاد هستند، در اختیار مردم نیست که بتوانند اقامه عدالت کنند و بیشتر حاکمیت ها، قدرت توزیع عادلانه دارند.

اهمیت عدالت در سیره امام رضا(ع) از این رو است که ایشان توانستند با پذیرفتن ولایتعهدی، تلاش هایی در بسط عدالت از حوزه فردی به حوزه ساختاری صورت دهند؛ یعنی از آن فرصت ویژه حضور در حاکمیت برای بسط «عدالت ساختاری» بهره گرفتند که البته ابعاد سیاسی و اجتماعی عدالت و سهم ایشان در این حوزه ها محل بحث این نوشتار نیست و در این گفتار سهم ایشان در نهادینه کردن عدالت فرهنگی آن هم به شکل ساختاری محل تمرکز است؛ چراکه مطالبه زمانه امام رضا(ع) به عنوان یک کنش ساختاری در بسط عدالت، می تواند یک موضوع حائزاهمیت باشد.

در زمان امام رضا(ع) ما با نوعی «عدالت فرایندی» مواجه هستیم؛ به این معنا که فرایندها، ساختارها و رویه هایی برای بسط عدالت فرهنگی در دستور کار قرار می گیرد که در آن زمانه امری به غایت مغتنم است. به عنوان مثال، مناظره (به روش معیار آن) یک ساختار و فرایند عادلانه است که بستر توزیع عادلانه فرهنگ (در اینجا به معنای حقایق اعتقادی و...) را فراهم می سازد. ممکن است که این، عدالت توزیعی نباشد؛ یعنی خود حضرت وارد مناظره یا گفت وگو و توزیع نشوند ولی ایشان با تسهیل امر مناظره ذیل امنیت حاکمیتی در واقع یک نوع عدالت فرایندی در عرصه فرهنگ را رقم می زنند. حضرت برای بسط عدالت، از فعالیت های فردی ائمه(ع) پیشین خود که همه عادلانه بود، فراتر رفته و پس از پذیرش ولایتعهدی عملا از «ساختار» برای بسط عدالت بهره گرفتند.

یکی از چالش ها در حوزه عدالت فرهنگی، مساله «تنوع فرهنگی» است؛ بدین معنا که وقتی ما می خواهیم در حوزه فرهنگ، انسان اجتماعی امروز را به سمت فرهنگ متعالی سوق دهیم در عین حال با این مساله مواجه می شویم که ضمن این حرکت تعالی جویانه، چگونه حقوق فرهنگی افراد را تضییع نکنیم. این مناقشه را به عینه می توان در امروز و اکنون جامعه ایرانی و در مقوله ای مانند حجاب ردگیری کرد. در این مقوله رسیدن به نسخه ای که توامان «انتخاب و آزادی های فردی» را در کنار «خیر جمعی» که حرکت مطلوب جامعه به سمت مطلوبیت های متناظر با فطرت، ایدئولوژی، جهان بینی، دین و... است، مراعات کند؛ یک چالش جدی است و به همین دلیل است که تنوع فرهنگی گاه بسط عادلانه فرهنگی را دشوار می کند.

مواجهه امام رضا(ع) با این تنوع فرهنگی دومین دلیلی است که اهمیت مطالعه عدالت فرهنگی در سیره ایشان را برجسته می کند. ایشان، تفاوت و تنوع فرهنگی را به رسمیت می شناسد و به تعبیری برای آحاد مردم و سلیقه های مختلف حتی ادیان دیگر شخصیت حقوقی قائل می شوند که البته قائل شدن این شان به معنای تایید نیست بلکه آنها را به عنوان یک طرف گفت وگو به رسمیت شناخته و با آنان وارد گفت وگو و مفاهمه می شود تا به نوعی آنها را وارد بازی توزیع خیرات و مواهب فرهنگی کند. بر این اساس، اگر گفت وگو و دستیابی به مطلب حق، یک «خیر فرهنگی» باشد همه مردم اعم از سلیقه ها و ادیان مختلف هم حق دارند که از آن بهره برده و به آن دسترسی داشته باشند. به همین دلیل هم هست که بر مقوله «مدارا» تاکید جدی می کنند، چراکه لازمه بسط عدالت فرهنگی مدارا با تنوع فرهنگی است.

مدارا و رابطه اش با عدالت فرهنگی، خود مبحثی را باز می کند که شاید در عدالت اقتصادی چندان موضوعیت نداشته باشد. در حوزه اقتصادی عملا با منابع و هزینه های مشخصی مواجه هستیم و نهایتا عدالت می بایست توزیع برابری از این امکانات را صورت بخشد. اما در مقوله فرهنگ ما با «رشد»، «تعالی»، «سیر» و «فرایند» مواجه هستیم که باید حق فرهنگی هر کسی به آن اعطا شود. لذا امام رضا(ع) به دلیل ارتباط خوبی که با ساختار برقرار کرده بودند، می کوشیدند تا به نوعی اوج مسائل فرهنگی که در آن زمان وجود داشت اعم از در خطر بودن رهبری شیعه، انحرافات عقیدتی که با نهضت ترجمه وارد ایران شده بود (در زمانی که مباحث فلسفی از یونان و کشورهای دیگر ترجمه می شد و وارد جهان اسلام می شد و این خود می توانست یک زنگ خطر در امر فرهنگ باشد)، فرقه های گوناگون، انحرافاتی که از سنت نبوی صورت گرفته بود، جعل احادیث و حتی فریبکاری حکومت و... را سازماندهی کرده و به بسط ساختاری عدالت فرهنگی جامه عمل بپوشانند.

اندیشه اسلامی برای فرهنگ در سطوحی قائل به ذات است که می توان آن را به «فطرت» هم تعبیر کرد. البته افرادی همچون دکتر حمید پارسانیا یا مرحوم دکتر عماد افروغ در نظریه فرهنگی خود از این امر تحت عنوان «معرفت مشترک» یاد کرده اند و معتقدند که این بخش از فرهنگ در وجود همه افراد وجود دارد.

از دیگر مناقشه ها در عدالت پژوهی، بحث «وظیفه گرایی» و «غایت گرایی» است. در خوانش غایت گرایانه وقتی می خواهیم حقوق را تعریف کنیم باید غایات محل نظر باشد؛ یعنی «خیر اصلی» را تصور کنیم و بعد حقوق را متناظر با آن تعریف کنیم. اما در خوانش وظیفه گرایانه همچون نظریه جان رالز، دیگر داشتن تصوری از «خیر اصلی» موضوعیتی ندارد و حق لزوما مبتنی بر تصور خاصی از خیر تعریف نمی شود.

واقعیت این است که ما در نظریه های اسلامی بیشتر به «خوانش غایت گرایانه» نزدیک هستیم و عمدتا یک خیری را تصور می کنیم؛ یعنی معتقدیم که خداوند مقصدی را تعیین کرده و مساله این است که برای رسیدن به مقصد فرد باید از چه حقوقی برخوردار باشد تا حرکت به سمت آن مقصد، برایش تسریع شود. در این راستا، امام رضا(ع) «ربوبیت» و «معرفت» را طبق آیات قرآن دو خیر جمعی تعریف می کند و بر این باور است که آن نگاهی که در وجوهی برای فرهنگ ذات قائل می شود، می تواند در رسیدن به این دو خیر جمعی تسهیل گر و راهگشا باشد.