1. «چرا برگشتی؟» سوال عجیب و پرتکراری که اغلب از کسانی که به خارج از کشور مهاجرت کرده و برگشته اند، پرسیده می شود. گویی افراد باید در خصوص اینکه چرا به کشورشان برگشته اند، توضیح دهند! پرسش برانگیز شدن این امر، مساله تکان دهنده ای است.

مهاجرت را نباید یک پدیده یکتا دید بلکه مهاجرت، نشانه ای است که امر دیگری را نمایندگی می کند. وقتی موضوع مهاجرت، تحصیلکردگان و متخصصان باشند، قطعا توجه بیشتری را به خود جلب می کند. اما این روزها تمایل به مهاجرت در جامعه ما به یک امر عام بدل شده است و تنها به تحصیلکردگان و افراد متخصص محدود نمی شود.

2. بر اساس آماری که رصدخانه مهاجرت ایران منتشر کرده است پیش از هر اقدام دیگری در مطالعه مساله مهاجرت، باید به مساله ذهنیت برگردیم و بررسی کنیم که چرا در ذهنیت برخی افراد جامعه ما میل و تمنای رفتن شکل گرفته است؟

در دانش علوم اجتماعی، «ذهنیت» آنجایی است که افراد موضوعات را درک کرده و تفسیر می کنند و به انگیزه ای برای رفتارشان بدل می کنند. به تعبیر دیگر، «ذهنیت» جایی است که ساختارهای کلان اجتماعی، فرهنگی و سیاسی با تمایلات افراد گره می خورد. از این رو، برآیند هر برنامه ای که کشور دارد را باید در ذهنیت مردم دید. برای مثال اگر در ذهنیت جامعه، احساس سعادت پدید نیامده باشد، حتما یک جایی کار سیاستگذاری های ما می لنگد. از آنجا که «ذهنیت» یک برساخت اجتماعی است، یک فکت اجتماعی هم به حساب می آید. به قول یکی از انسان شناسان، نظام اجتماعی یک نظام «تولید و توزیع امید» است. یعنی وقتی می خواهید نظام اجتماعی را نظم و نسق بدهید، باید به این نکته توجه داشته باشید که ما در این فرایند باید امید را تولید و توزیع کنیم. هر زمان که در تولید و توزیع امید با مشکل مواجه شویم، این ناکارآمدی خود را به مثابه مساله ای در بدنه جامعه نشان خواهد داد. در این فضا، مساله شدن مهاجرت را هم باید به مثابه نشانه ای از ناکارآمدی در تولید و توزیع امید و نه پدیده ای یکتا و منحصر به فرد دید.

3. به نظر می رسد در بنیان مهاجرت یک حسرت و آرزومندی برآورده نشده وجود دارد. از نگاه روانکاوی اجتماعی، «جامعه» جایی است که بنا است به آحادش نظم، زیبایی و پیش بینی پذیری بدهد و در ازای دریافت این خدمات، افراد و شهروندان نیز باید خود را در کانال های هنجاری جامعه قرار دهند. اما مادامی که بین آنچه جامعه به افراد می دهد و آنچه که از افراد می گیرد، توازنی برقرار نشود، چه لزومی دارد که افراد در کنار هم قرار گیرند و این نکته ای است که در بررسی مساله مهاجرت باید مدنظر داشت.

البته نباید این نکته را هم از نظر دور داشت که هیچ جامعه ای نمی تواند به طور کامل این توازن را برقرارکند اما با این حال، یک جامعه پویا و سیستم کارآمد باید برای رسیدن به حداکثر توازن تلاش کرده و تا حد امکان خود را به آن نزدیک کند و مردم نیز این تلاش را در زندگی روزمره خود احساس کنند.

4. اما اساسا مردم چه انگیزه ها و امیدهایی دارند که در جریان سیاستگذاری ها و تولید و توزیع امید باید لحاظ شود؟ در یک نگاه کلی، انسان شناسان بیشتر به «انسان» فکر می کنند تا «جامعه». از نظر آنان، انسان در یک زبان، فرهنگ، طبقه و گروه خاصی پرتاب می شود. ما به دنیا می آییم بدون اینکه راجع به هیچ یک از اینها تصمیم بگیریم و در عین حال، تلاش می کنیم تا در هر یک از این پارامترها، خود را به جلو بیفکنیم و امید و آرزویی را برای آینده خود ایجاد کنیم. به قول بسیاری از انسان شناسان، انسان یک صیرورت است؛ نیازها و آرزوهای انسان پیوسته در حال تغییر است.

بیش از هفتاد سال پیش آبراهام مازلو در نظریه انگیزشی خود از هرم سلسله مراتب نیازهای انسان سخن گفت و نیازهای انسانی را از نیازهای فیزیولوژیک در پایین ترین سطح تا نیاز به امنیت، عشق و ارتباط و تعامل با دیگران، به رسمیت شناخته شدن توسط دیگران و تحقق فردی به این معنا که آزاد باشد تا خود را رشد دهد، سطح بندی کرد. در هرم او، نیازها برهم برتری ندارند؛ مادامی که یک سطح از نیازها برآورده شد، نیاز سطح بعدی فعال می شود.

بنابراین، پزشکی که می خواهد مهاجرت کند، به اندازه فردی احساس ناکامی دارد که به دلایل اقتصادی اعم از نداشتن شغل یا درآمد تصمیم به مهاجرت می گیرد. علی رغم اینکه سطح نیازهای این دو گروه متفاوت است اما شدت شان یکی است و نمی توان افراد یک جامعه را در یک سطح از این سلسله مراتب نیازها متوقف کرد؛ چراکه افراد به محض عبور از هر سطحی با سطح دیگری از نیازها مواجه می شوند و این نکته ای است که در خصوص مهاجرت نخبگان، پزشکان و گروه های بیشتر برخوردار باید محل توجه قرار داد و نباید تمایل شان به مهاجرت را صرفا به دلایل اقتصادی تقلیل داد.

به این اعتبار، در سیاستگذاری ها باید به همه سطوح سلسله مراتب نیازها در جامعه توجه داشت و ضمن اولویت بخشی به نیازهای حیاتی، همه سطوح نیازهای انسان را به رسمیت شناخت و برای آنها برنامه ریزی کرد.