نوشته‎ ای را با عنوان اصلی آمده در بالا در تاریخ پانزدهم تیرماه سال جاری در تارنمای روزنامه «شرق» خواندم که عبارت «اردشیر اول زیر ذره ‎بین نگاه تفکر علمی در متون کهن» نیز عنوان فرعی آن بود. نویسنده متن چنان که خود را معرفی کرده، پزشک است و تخصص ایشان در زمینه مغز و اعصاب است که به راستی دست یابی به آن از سخت ترین راه های زندگی تحصیلی است و کار هر کسی هم نیست. نکته نخست نیز در همین جاست! در روزگار امروزین، نباید وارد حیطه ای شد که درباره آن تحصیلات دانشگاهی نداریم و با روش های پژوهشی آن بستر مطالعاتی، چگونگی طرح فرضیات و منابع مورد نیاز برای دست یافتن به پاسخ پرسش ها آشنا نیستیم. حقیقت آن که هر آنچه در قالب پرسش از سوی نویسنده محترم مطرح شد، بسیار خوب و شایسته بود و نشان از اشتیاق و علاقه مندی بسیار ایشان به یک موضوع مهم تاریخی داشت. فراتر از آن، طرح یک چالش فرهنگی و مرتبط با «وضعیت خوی ایرانیان نسبت به نگارش و شناخت علوم در روزگار باستانی ایران» در نوشته ایشان سوژه مناسبی برای بحث و بررسی ایجاد کرده است، اما ایراد کار آنجاست که نویسنده بی آنکه تخصصی در شناخت و از آن مهم تر ارزیابی محتوای مستندات تاریخی و مکتوبات به دست آمده از کاوش های باستا ن شناسی داشته باشد، خود کوشیده است تا برای آن پرسش ها و چالش ها پاسخی ارائه دهد که در نتیجه، کلیت کار سر از بی راهه درآورده است. برای سامان دهی به موضوع، کوتاه شدن سخن و رساندن هرچه بهینه تر مقصود، نکاتی را با شماره گذاری یادآور می شوم: یک) هر حوزه فرهنگی را باید در بستر شرایط حاکم در آن سنجید. اینکه با یک چشم به وضعیت نگارش و تالیف آثار فکری در جهان یونانی زبانان نگاه کرد و با چشم دیگر، انتظار رویت مستنداتی نزدیک یا سراسر همسان با آن وضعیت را در حوزه فرهنگی ایرانی (آن هم در همه ادوار باستانی آن و نه متمرکز بر یک دوره خاص) داشت، یک رفتار تخصصی برای ارزیابی مستندات و قضاوت براساس آن نیست. چه بسیار می دانیم که پژوهشگران امروزین، آثار بسیاری در زمینه دانش پزشکی یا کیهان شناخت میان رودانیان نوشته اند و بی آنکه از محققان باستانی آشوری و بابلی انتظار «همچون یونانی بودن» سبک کاری و الگوی نگارشی داشته باشند، به دستاوردهای فرهنگ نوشتاری آنها، عنوان‎ هایی چون دانش، شناخت، جهان‎ شناخت و گاه حتی فلسفه شرقی داده‎ اند (برای نمونه بنگرید به شیوه تحلیل داده‎ ها در Ancient Mesopotamia Medicine از J. Scurlock یا Mesopotamian Cosmology به قلم F. Rochberg که هر دو در کتاب A Companion to the Ancient Near East به ویرایش D. C. Snell در دسترس هستند و بسیاری نمونه‎ های مشابه دیگر). چکیده آنکه اگر در جهان یونانیان یک متن اصطلاحا بنیادی چون سروده‎ ای از هومر وجود داشته و در گستره فرهنگی و سیاسی ایرانی تباران روزگار هومر یا روزگار هخامنشی چنین اثر مشابهی دیده نمی شود، نمی توان مطابق نظر نویسنده محترم به این سادگی مدعی شد که ایرانی‎ تباران الزاما دارای ضعف در نگارش یا تدوین یک نظام فکری بوده اند. آیا براساس همین نگرش نادرست، این درست است که از این سو نیز یک منتقد چنین بنویسد که چرا در زمانی که در بایگانی دربار پارس هزاران لوح مرتبط با ضبط و ثبت حساب و کتاب امور اداری و گزارش ‎های مدیریتی وجود داشته است، دولت شهرهای یونانی آن دوره با آن توانگری در نگارش، یارای ارائه مستنداتی مشابه آن الواح را نداشته اند؟ پاسخ یک خیر راسخ است، زیرا شرایط حاکم بر وضعیت سیاسی و اقتصادی آن دولت شهرهای کوچک و وضعیت سامان‎دهی به دارایی‎ های برآمده از مالیات های سالانه دربار فرامنطقه‎ ای هخامنشی امکان هم سنجی با یکدیگر را ندارند که موضوع بود و نبود یک مولفه ناهمگون، شرط قضاوت امروزین شود، بلکه موضوع اصلی، القای حس نیاز و مسیر برآوردن آن خواسته بر اساس شیوه ممکن بود و منطقی است که تصور کنیم یک دولت شهر کوچک یونانی، آمار حساب و کتاب خود را به روشی غیر از نگارش گل نبشته ثبت می کرده است.

دو) اینکه مدعی شویم در نگاه ایرانیان قدیم (کل دوره باستانی؟) کتابت تنها در روزگار داریوش بزرگ ارجمند شد و پس از او و به ویژه در روزگار اردشیر یکم، دربار پارسی از این موضوع غفلت کرد، یک تفسیر نادرست از مستندات موجود است. بله می توان گفت که در قیاس با آنچه از میان‎ رودانیان برجای مانده است (به ویژه یادگارهای نوشتاری دربار آشور نو)، شاهان هخامنشی «نبشته‎ های شاهانه» (Royal inscriptions) بسیار کمتری از خود به یادگار گذاشتند، به طوری که مشابه آنچه فرمانروایانی چون شلمانسر سوم، تیگلت-پیلسر سوم یا سارگن دوم در چارچوب سالنامه (annals) نوشتند، حتی یک همتای پارسی نوشته نشده یا به دست نیامده است، اما این الزاما به مثابه ضعف کلی فرهنگ کتابت نزد دربار هخامنشی و غفلت از نوشتن نیست، زیرا همان طورکه پیش تر نیز بیان شد، الواح بایگانی شده (Hallock, 1969) و مهرهای دارای کتیبه (Garrison & Cool Root, 2001) بسیاری از همین دربار (به زبان ها و خطوط مختلف و بیشتر به ایلامی هخامنشی) برجای مانده است که گروه الواح، جزئی از «نبشته‎ های درباری غیرشاهانه و بایگانی شده» (Non-royal state archives) شناخته می شوند، آنچه در بحث تقسیم‎ بندی مستندات نوشتاری دربار آشور نیز از سوی پژوهشگران امروزین رعایت شده است (بنگرید به مجموعه‎ های SAA, SAAB & SAAC)، اما می توان پذیرفت که در موضوع نبشته‎ های شاهانه، فرمانروایان هخامنشی می توانستند آثار بیشتری از خود به میراث بگذارند. نکته بعدی اینکه در روزگار امپراتوری پارسیان، سنت بر پوست نبشتن به زبان و خط آرامی رواج زیادی یافت و خوب می‎ دانیم که با وجود برجای ماندن نمونه هایی از آنها (برای نمونه بنگرید به Bowman, 1970)، این مستندات مکتوب نسبت به سنگ‎ نبشته و گل‎ نبشته عمر چندانی ندارند و این گونه احتمال محروم شدن طبع علاقه مندان امروزین از یک میراث مکتوب غنی تر از روزگار هخامنشی بسیار قوی است.

سه) بله! در فرهنگ پارسی روزگار هخامنشی، اثری چون آنچه پیش تر هومر خلق کرده بود دیده نمی شود، ولی پیرو آنچه به نقل از کتسیاس از سوی دیودور سیسیلی (Diodorus, II: 32) و فوتیوس (Photius Excerpt: Pr.) آمده است، دربار پارس در بایگانی خود، رخدادنگاری داشته (احتمالا بر مبنای الگوی رخدادنگاری آشوری-بابلی) و اتفاقا انجام این کار، یک قانون شاهی خوانده شده است. با توجه به این موضوع که مشابه همین مستندات رویت شده از سوی کتسیاس، سده ها بعد از سوی یک کاتب آشوری‎ تبار به نام مارآپاس کاتیا (Mar Apas Katina) در بایگانی عصر اشکانی نیز دیده شده است (بنگرید به خورنی، 1380: 75-74) می توان دریافت که دست کم فرهنگ درباری ایرانیان پارسی در روزگار هخامنشی با ثبت رخدادها (و ایجاد یک متن بنیادی از دید نویسنده) آشنایی داشته است. همچنین درباره راستی آزمایی ادعای کتسیاس می توان به محتوای مقاله ای که سال پیش در نشریه «پژوهش ‎های علوم تاریخی» دانشگاه تهران و با عنوان «هویت کوروش بزرگ در تاریخ نگاری ساسانیان؛ شخصیت هایی با این نام در مرزهای ایرانشهر» منتشر شده است، رجوع کرد.

چهار) این موضوعی بدیهی و پرآوازه است که ریشه شاهنامه فردوسی، شاهنامه ثعالبی است و حتی آن گروه از داده های اساطیری-تاریخی کتاب هایی چون تاریخ طبری و مانند آن، به برجای مانده های متون مختلف پهلوی از جمله خدای نامه می رسد، کتابی که حمزه اصفهانی آن را دیده بود (1346: 61) و صورت اخیر متن آن، دست کم به روزگار انوشیروان و اواخر ساسانی (یک متن بنیادی در نگرش شما براساس قدمت) باز می گشت. صدالبته درست است که همین نسخه پهلوی انوشیروانی نیز نسبت به مستندات یونانی، متاخرتر بوده است، اما باز هم یک مدرک نوشتاری از روزگار باستانی تاریخ ایران (در اصطلاح علمی، دوره تاریخی ایران) به شمار می آید، دوره ای که نقد نویسنده محترم بر فرهنگ نگارش و بنیاد علمی آن وارد شده است.

پنج) نویسنده محترم به خوبی از اشارات مرتبط با داستان اثرگذاری استانس، آن مغ پارسی بر دموکریتوس نوشتند که البته در این راستا، موضوع اثرپذیری یک یونانی دیگر به نام امپدوکلس از مغ یادشده را جا انداخته اند. بله! این درست است که ما نمی دانیم که دموکریتوس کدام اندیشه را از استاد شرقی خود آموخته و حاصل آن، کدام یک از نظرات و دستاوردهای او شده و کدام نظر را نیز خود به تنهایی و مستقل از آن آموزه ها ارائه کرده است، اما کلیت ماجرا این است که در یکی از فرهنگ های آن روزگار ایرانی تباران، شخصی برای طرح مطلب و جذب مخاطب یونانی وجود داشته است. افزون بر ماجرای استانس، زمانی که این مهم را در کنار یک داده برجای مانده از دیوژنز لائرتیوس قرار دهیم، می ‎توان بهتر دریافت که موضوع مغ پارسی و تاثیرگذاری مستند او بر دست کم دو اندیشمند یونانی، یگانه نمونه موجود نبوده است، آنجا که دیوژنز از سه مغ دیگر به ویژه شخصی به نام پازاتاس و تالیفاتی مرتبط یاد می کند (Diogenes Laetrius, Lives of Eminent philosophers)، می توان امیدوار بود که در نظام درباری امپراتوری هخامنشی، جایی برای ظهور اندیشمندان مختلف و از جمله ایرانی تباران وجود داشته است، هرچند دستاوردها و شمارشان به هیچ وجه قابل مقایسه با میراث پرشمار یونانیان در این زمینه نبود. فراموش نکنیم که گزنفون نیز به موضوع وجود یک آموزشگاه کهن در جامعه پارس روزگار پیش از امپراتوری با نام یونانی شده «الئوثرا» اشاره کرده است (Cyropedia, I: C.2) که هرچند روایتی داستانی را در اختیار ما قرار داده، اما نمایی از بنیاد و میل به آموزش نزد پارسیان آن دوره را نشان می دهد.

بررسی باقی نوشته نویسنده به علت عدم انسجام با کلیت موضوعی که طرح کرده بود، بی ثمر است، زیرا در دل مطالب بالا به آنها پاسخ داده شد، برای نمونه اینکه چرا در دوره طولانی مدت حکومت اردشیر یکم، مستندات مکتوب از او کم است، پاسخی بر این اساس خواهد داشت که منظور نبشته های شاهانه است یا به طور کلی مکتوبات؟ در پایان اینکه خوب یا بد و اینکه کم یا زیاد، اما هرچه از میراث باستانی ایرانیان بر جای مانده است، آرزوی بسیاری است و نباید با انجام هم سنجی های نادرست، غیرمرتبط و به شیوه های غیرعلمی، آن برجای مانده ها را به چالش کشید. به سخن دیگر، همان گونه که خرج تعصب برای غلو داشته ها نکوهیده است، به چالش کشاندن آنها به دور از آگاهی های علمی نیز پسندیده و روا نیست. در مجموع طرح پرسش ها در مطلب مورد بحث بسیار خوب و درخور ستایش بود، اما برای پاسخ دهی کار را باید به کاردان ها سپرد، هرچند قبول دارم که در این عرصه، امروزه در مضیقه هستیم، اما بهتر است وضعیت را ناپایدارتر نکنیم تا همین سنگ های لغزنده نیز روی هم بند بمانند.