کتاب از سبد هزینه خانوارها حذف می شود. کارشناسان دلایل مختلفی را عنوان می کنند؛ اما مهم ترین دلیلی که بیشتر مطرح می شود، سر به فلک گذاشتن قیمت کتاب است. کتاب خوان ها، دانشجویان و پژوهشگران بیش از همه روزهای سختی را می گذرانند. خیلی از آنها مجبورند به خرید کتاب های قسطی رو بیاورند. سایت های فروش قسطی از افزایش مخاطبان کتاب قسطی خبر می دهند.

کتاب از سبد هزینه های خانوار حذف می شود؛ کارشناسان دلایل مختلفی را عنوان می کنند، اما مهم ترین دلیلی که بیشتر مطرح می شود، سر به فلک گذاشتن قیمت کتاب در دو، سه سال اخیر است. برای نمونه چهار جلد کتاب داستان با قطع رقعی و جلد شومیز با کاغذ تحریر، قیمتش بالای یک میلیون تومان می شود. کتاب های کودک اگر کاغذ گلاسه داشته باشد و رنگی چاپ شود با مثلا 18 صفحه قیمتش در حدود 100 هزار تومان می شود. اگر خانواده ای سه نفره در ایران بخواهند به صورت متوسط هر ماه کتاب بخرند، باید نزدیک5 میلیون تومان کنار بگذارند. از سوی دیگر کتابخانه های معروف و بنام ایران از کتاب های جدید جامانده اند. ورود به کتابخانه ملی برای همه آزاد نیست. کتاب خوان ها، دانشجویان و پژوهشگران روزهای سختی را می گذرانند. خیلی از آنها مجبورند که به خرید قسطی کتاب رو بیاورند.

خیابان انقلاب شلوغ است. همه بی تاب و بی قرارند. هفته کتاب هم روال اینجا را برهم نمی زند. دستفروش ها کتاب های کپی شان همچنان به راه است؛ از کتاب های صادق هدایت تا انسان خردمند. کتاب فروشی ها کم مخاطب ندارد، بیشتر دست ها اما خالی است. همه نشانه های اینجا یک پیام بیشتر ندارند، آن قدر کتاب ها گران است که بهتر است، کتاب نخوانید! این روزها دیگر چه کسی کتاب می خواند؟! دوره میرزاباشی ها و مستوفی مآب ها گذشته است. یکی از فروشندگان کتاب به «دنیای اقتصاد» می گوید: «هر چه می توانید خرید کنید تا چند وقت دیگر هیچ کتابی در بازارها پیدا نمی شود یا قیمتشان از این هم بیشتر خواهد شد.» بحث بر سر نظارت های مردمی هم است که به تازگی وزارت ارشاد اسلامی به سایت جامع کتاب افزوده است.

مهرداد خدیر، روزنامه نگار کهنه کار می گوید: «یک دلیل و نه تنها دلیل، سانسور است: کدام یک از ما حاضر است کیکی را بخرد که شاگرد قنادی انگشت مبارک را جلوی چشم ما در خامه آن فرو می کند؟ کار دستگاه سانسور همین است. دست کند در خامه کیک کتاب !» نظارت ها مزید علت قیمت ها شده اند. فروشنده کتاب اما باز تاکید می کند: «خیلی از کتاب ها نایاب می شوند و دست شما به هیچ کجا بند نخواهد شد.» آینده نامشخص است. هیچ کدام از کسانی که با آنها گفت وگو کردیم آینده این اوضاع نابسامان را نمی تواند پیش بینی کند. یک کتاب 70 صفحه ای 120 هزار تومان و یک کتاب 600 صفحه ای با جلد گالینگور در سبد خریدم می گذارم. کتاب ها را نیاز دارم اما قیمتشان می شود 550 هزار تومان. فروشنده ادامه می دهد: «مطمئن باشید پس از تجدید چاپ قیمت این کتاب به 700 هزار تومان می رسد. اگر لازم دارید بخرید.» کتاب ها دوباره به قفسه برمی گردند. خیلی ها دستشان به کتاب می رود، ولی قیمت ها نمی گذارند خرید به نتیجه برسد. سبدهای خرید کتاب خالی است.

علی جانب الهی، کارشناس کودک که چندین برنامه کتابازی را راه اندازی کرده به «دنیای اقتصاد» می گوید: «در مدرسه آتوسا، دخترم نمایشگاه کتاب گذاشتند، به بچه ها گفته بودند کارت بانکی و رمز کارت را بیاورند تا اینجا یاد بگیرند که چگونه با کارت خرید را انجام دهند. از آنجا که دخترم به خاطر خرید مداوم کتاب این فضا را می شناخت، فقط یک کتاب خریده بود. با اینکه من به او رمز را داده بودم و میزان خرید هم برایش مشخص کردم، اما او فقط یک کتاب خرید و به من گفت: «کتاب ها خیلی گران بودند!» او با بیان اینکه بهتر است خیلی از خانواده ها به کودکان آموزش لازم را بدهند و آنها را به کتابخانه ببرند تا از کتاب های عمومی استفاده کنند و تبادل کتاب را انجام دهند، می گوید: «نباید با توجه به گران بودن کتاب، کتاب خوانی کودکان را تعطیل کنیم.» بسیاری از کتاب خوان ها اعتقاد دارند که حتی در سخت ترین شرایط هم نباید کتاب خوانی را تعطیل کرد خیلی ها هستند که هزار و یک کالای گران را تهیه می کنند، اما حاضر نیستند که کتاب هم بخرند و بخوانند چون فرهنگ کتاب خوانی هم وجود ندارد.

در دوران در تنگنا بودن کتاب خوان ها، اینجا در خیابان انقلاب با جای خالی تعداد زیادی از کتاب فروشی ها و انتشاراتی ها روبه رو می شوم. همچون کهنه سربازانی مغموم پس از سالیان دراز کار و تولید فرهنگ از عرصه کتاب و کتاب فروشی به بیرون پرتاب می شوند. خیلی ها انتشارات خوارزمی را با طرح های جلد ساده و زرد رنگش می شناسند. کتاب های این انتشارات در دوره ای به نمادی برای کتاب خوان ها تبدیل شده بود. کتاب هایش در خاطره جمعی دوستداران ادبیات، فلسفه و تاریخ، جایگاهی ماندگار پیدا کرد، اما پس از 39 سال به دلایل مختلف پلمب شد و دیگر قرار نیست که برای نسل جدید خاطره بسازد. انتشارات و کتاب فروشی طهوری یکی دیگر از این انتشاراتی هاست که پس از سال ها از فعالیت باز مانده است.

این انتشاراتی را عبدالغفار طهوری در سال 1332 تاسیس کرد که به عنوان چهارمین کتاب فروشی راسته خیابان انقلاب معروف شد. او در هجدهم آذر ماه سال 1374 درگذشت و پسرش احمدرضا طهوری مدیریت آن را بر عهد گرفت. طهوری پسر اما چندی پیش اعلام کرد: «با گرانی کاغذ، کتاب قاچاق و دیگر مشکلات، جانی برای جنگیدن ندارم و می خواهم انتشارات را حفظ کنم ولی چرخ های کتابخانه این گونه نمی گردد؛ به همین علت این انتشاراتی تعطیل شد.» طبق آماری که توسط اتحادیه ناشران منتشر شده است تا سال 1400 حدود پنج هزار و 500 کتاب فروشی در سطح کشور مشغول فعالیت هستند. از این میان بررسی ها نشان می دهد که بیش از 300 کتاب فروشی در خطر جدی تعطیلی قرار دارند و بقیه هم با مشکلات فراوان مواجهند و خودشان را به زور سرپا نگه داشته اند. یکی دیگر از آمارهای منتشر شده نشان می دهد، در 5 سال اخیر 50 کتاب فروشی تعطیل شده اند.

طبق آمار دیگری که خانه کتاب منتشر کرده، تا سال 97 در کل کشور حدود هشت هزار کتاب فروشی داشتیم که از این تعداد حدود 1500 کتاب فروشی در استان تهران مستقر بودند. بنابراین تا همین چند سال پیش یعنی در میانه دهه 90 آمار کتاب فروشی های فعال حدود دوبرابر رقم فعلی بود و کتاب فروشی های تازه نفس رو به رشد بودند، اما به نظر می رسد به دنبال نبود مدیریت در این حوزه و افزایش قیمت کاغذ، کتاب ها از سبد خانوار حذف شدند.

کتاب های تخصصی هم حال و روز بهتری ندارند. به عبارتی حتی نهادها و ارگان های متولی این حوزه ها که هر کدام در سازمان یا وزارتخانه مربوطه خود انتشارات دارند از پس نشر در این حوزه ها برنمی آیند. حوزه های محیط زیست، میراث فرهنگی، فلسفه، اقتصاد، معماری و شهرسازی و... از آن دست کتاب هایی هستند که چاپ شان برای خیلی از ناشرها نمی ارزد. به نظر می رسد این حوزه ها با چالش های جدی روبه رو شده اند و علاقه مندان هر کدام از این حوزه ها ترجیح می دهند از روش های هک کردن سایت های مهم تخصصی خارجی برای تامین منابعی که در دسترس ندارند استفاده کنند. حق و حقوق کپی رایت را ببوسند و کنار بگذارند. در حالی که بسیاری کاغذ صرف کتاب سازی می شود که اکثر آنها در انبارها خاک می خورند و در نهایت خمیر می شوند و از بین می روند.

یک راه حل عملی اما برای کسانی که نمی خواهند قانون کپی رایت را زیر پا بگذارند فقط باقی می ماند و آن خرید قسطی کتاب است. مفهومی که تا همین چند سال پیش در ایران معنایی نداشت. کتاب همواره جزو کالاهایی بود که از سوبسید دولتی بهره می برد و ناشرها می توانستند کاغذ دریافت کنند، اما در سال های اخیر این روند تقریبا متوقف شده و فقط تعداد محدودی از ناشران می توانند از آن بهره ببرند. همه این مسائل دست به دست هم داده تا از دی جی پی تا برخی دیگر از سایت ها اعلام کنند که کتاب ها را به صورت اقساط می فروشند. نگاهی به گزارش سالانه دی جی پی نشان می دهد که این روند در سال گذشته افزایش بالایی داشته است. بازار کتاب این روزها نشان از سبدهای خالی و خریدهای قسطی است.