ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری ایران، امروز پنجشنبه 16 آذر و به دعوت رسمی ولادیمیر پوتین، همتای روس خود و در راس یک هیئت عالی رتبه سیاسی-اقتصادی راهی مسکو می شود. بر اساس آنچه دفتر ریاست جمهوری ایران اعلام کرده است، رایزنی در باره مسائل دوجانبه از جمله تعاملات اقتصادی و نیز گفت وگو در خصوص موضوعات منطقه ای و بین المللی، به ویژه موضوع فلسطین و تحولات غزه، اصلی ترین دستور کار رئیس جمهور در این سفر یک روزه خواهد بود. آخرین رایزنی روسای جمهور روسیه و ایران، 24 مهر و در یک تماس تلفنی درباره وضعیت غزه انجام شد. تهران و مسکو بر توقف هرچه سریع تر حملات اسرائیل و بازگشایی گذرگاه رفح و دسترسی برای ارسال کمک های بشردوستانه به ساکنان این باریکه تاکید داشتند. این دومین حضور رئیسی در قالب روابط دوجانبه به روسیه پس از سفر 29 دی 1400/ 19 ژانویه 2022 به مسکو و دیدار با پوتین در کاخ کرملین است. فارغ از حواشی و دستاوردهای آن سفر و دیداری که انتقادهایی نیز در بر داشت، سفر امروز (پنجشنبه) رئیسی به روسیه در حالی رقم می خورد که به موازات تداوم تجاوز پوتین به خاک اوکراین، شاهد آتش افروزی های اسرائیل و جنگ در غزه هستیم که بدون شک این دو جنگ می تواند از محورها و اهداف اصلی دیدار دو رئیس جمهور باشد. در کنار این موضوع، یکی دیگر از نکات کلیدی که سرفصل مهمی از رایزنی های مسکو- تهران را شکل خواهد داد، به مناسبات نظامی، دفاعی و تسلیحاتی دو کشور پس از پایان تحریم های ایران در 18 اکتبر/ 26 مهر ماه باز می گردد.

با توجه به آنچه گفته شد، ناصر امین در گفت وگو با «شرق» باور دارد بین سه موضوع جنگ اوکراین، جنگ حماس و اسرائیل و موضوع مناسبات تسلیحاتی و نظامی تهران - مسکو، اکنون اولویت به تحولات منطقه خاورمیانه بعد از عملیات طوفان الاقصی در هفتم اکتبر باز می گردد. در تشریح بیشتر این موضوع، کارشناس ارشد مسائل غرب آسیا از نوعی سیاست متفاوت پوتین در قبال خاورمیانه و مشخصا تل آویو سخن می گوید که پس از جنگ اوکراین شکل گرفته است؛ چرا که ناصر امین این نکته را یادآور می شود که اگرچه روابط مسکو و تل آویو بعد از جنگ اوکراین دچار یک گسل سیاسی و دیپلماتیک شد، اما هم در دوره لاپید و بنت و هم در دوره بنیامین نتانیاهو سعی شده است این گسل به شکلی مدیریت شده پیش رود که به نقطه بازگشت ناپذیری نرسد. از این رو، مفسر حوزه سیاست خارجی اذعان دارد پوتین همواره سعی کرده است با وجود اختلاف ها و گسل با اسرائیلی ها، فصل سرد روابط با تل آویو را ادامه دهد. بااین حال، به گفته این تحلیلگر حوزه بین الملل، پس از آغاز عملیات طوفان الاقصی و حملات اسرائیل به نوار غزه، شرایط برای مدیریت این گسل دیپلماتیک بین روسیه و اسرائیل سخت تر از قبل شده است. ولی امین معتقد است هنوز به نقطه بازگشت ناپذیر نرسیده است؛ چرا که از منظر این کارشناس، پوتین به تبعات مقابله تمام عیار با اسرائیل در جنگ با حماس و تاثیر مستقیم آن بر جنگ اوکراین آگاه است. به همین دلیل، آن گونه که این تحلیلگر مسائل بین الملل می گوید، مسکو سعی دارد در مناسبات منطقه ای خود در خاورمیانه و به خصوص در قبال موضوع جنگ حماس و اسرائیل، در قالب یک نمای حقوق بشری و میانجیگرایانه با همه طرف ها از ایران و حماس گرفته تا اسرائیل و دیگر کشورهای منطقه روابط خود را ادامه داده و حتی آن را تعمیق بخشد. از این رو، پوتین از یک سو میزبان ابراهیم رئیسی است و از سوی دیگر خود میهمان کشورهای عربی یعنی امارات متحده عربی و عربستان سعودی می شود. پیرو گفته های ناصر امین، سفر رئیسی به مسکو در حالی قرار است امروز پنجشنبه انجام شود که بنا بر اعلام کرملین، پوتین دیروز (چهارشنبه) و در سفری کوتاه و یک روزه به امارات و عربستان، با محمد بن زاید (رئیس امارات) دیدار دو جانبه ای درباره چشم انداز همکاری های دو کشور و وضعیت منطقه داشت. پیش تر نحوه ورود و استقبال از پوتین در ابوظبی محل توجه رسانه ها واقع شد؛ چرا که جت های تیم آکروباتیک الفورسان (شوالیه) نیروی هوایی امارات متحده عربی هنگام ورود پوتین به امارات، آسمان ابوظبی را با رنگ های پرچم روسیه رنگ آمیزی کردند. همچنین وزارت دفاع روسیه ویدئویی از اسکورت هواپیمای پوتین توسط چهار جنگنده سوخو-35 مجهز به موشک هوا به هوا تا فرودگاه امارات منتشر کرد. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، گفت جنگنده های سوخو-35، هواپیمای پوتین را در طول پرواز به ابوظبی همراهی می کردند. برای اسکورت هواپیمای ریاست جمهوری مجوزهای ویژه ای از کشورهایی که پرواز بر فراز آنها صورت گرفته است، اخذ شد. بعد از این شیوه از سفر پوتین با اسکورت نظامی که متاثر از وضعیت سیاسی و دیپلماتیک او بعد از جنگ اوکراین است، وی در دیدار با بن زاید، رئیس امارات متحده عربی، از اوج گیری بی سابقه روابط روسیه و امارات گفت و این کشور (امارات) را شریک اصلی تجاری روسیه در جهان عرب خواند. به گفته پوتین، معاملات تجاری بین روسیه و امارات در سال گذشته 67.6 درصد افزایش یافته است که امسال پتانسیل بیشتری برای ارتقای روابط وجود دارد. در ادامه، رئیس جمهور روسیه ابراز امیدواری کرد که محمد بن زاید آل نهیان، رئیس امارات، در نشست بریکس در کازان در پاییز 2024 شرکت کند. پوتین در دیدار با بن زاید نقبی به تحولات جاری در دو جنگ اوکراین و فلسطین زد و از گفت وگو در این باره با رئیس امارات خبر داد. محمد بن زاید آل نهیان نیز از نقش ولادیمیر پوتین در تقویت روابط بین دو کشور قدردانی کرد و گفت: «در سال های اخیر روابط بین کشورهای ما به طور فعال در زمینه های مختلف توسعه یافته است. من از نقش موثر شخصی شما در تقویت روابط دوجانبه قدردانی می کنم. در این راستا می خواهم بگویم که امارات بزرگ ترین شریک تجاری روسیه و بزرگ ترین سرمایه گذار در بین کشورهای عربی است». بن زاید با بیان اینکه در سال 2022، تجارت غیرنفتی بین دو کشور تقریبا 109 درصد افزایش یافت، این را هم افزود که «این جهش بی سابقه از ماهیت ویژه روابط بین دو کشور حکایت دارد. امارات متحده عربی انتظار دارد به توسعه همکاری با روسیه در زمینه انرژی، پروژه های زیربنایی و فناوری های پیشرفته ادامه دهد».

پوتین بعد از ابوظبی، در ریاض نیز از سوی محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، استقبال خواهد شد تا درباره تجارت، سرمایه گذاری و سیاست بین الملل صحبت کنند. این نخستین دیدار رو در روی پوتین با محمد بن سلمان از اکتبر سال 2019 تاکنون است که البته تا لحظه تنظیم این گزارش هنوز رئیس جمهور روسیه وارد عربستان نشده بود، اما دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، اعلام کرد قرار است رئیس جمهوری روسیه در جریان این دیدارها، به طور ویژه به موضوع تحولات اخیر در اراضی اشغالی و همچنین کاهش تولید نفت در چارچوب «اوپک پلاس» که روسیه یکی از اعضای آن است، بپردازد. کرملین «تقویت روابط نظامی و اقتصادی» را از اهداف این سفر اعلام کرده است. به گزارش ایسنا، دیدار میان ولادیمیر پوتین و محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، به دنبال ریزش قیمت نفت با وجود توافق اخیر تولیدکنندگان اوپک پلاس برای محدودکردن بیشتر عرضه نفت در سال میلادی آینده صورت می گیرد. طبق اعلام کرملین، دو طرف درباره همکاری انرژی در چارچوب اوپک پلاس که اعضایش بیش از 40 درصد از نفت جهان را تولید می کنند، مذاکره می کنند. کرملین اعلام کرد هماهنگی نزدیک روسیه و عربستان در این چارچوب، تضمین قابل اعتمادی برای حفظ وضعیت باثبات و قابل پیش بینی در بازار جهانی نفت است. دو طرف همچنین درباره جنگ در غزه، وضعیت سوریه و یمن و مسائل گسترده تر ثبات در خلیج فارس گفت وگو خواهند کرد. یکی از دستیاران کرملین گفت: درباره اوکراین هم صحبت خواهد شد.

روابط بین عربستان و روسیه در چارچوب همکاری اوپک پلاس، در مواقعی متلاطم بوده و توافق بر سر کاهش تولید نفت در مارس سال 2020 که بازارها در نخستین روزهای شروع ویروس کرونا دچار شوک شده بودند، تقریبا از هم پاشید. عربستان سعودی در آن زمان، قیمت نفت را برای مشتریان خود کاهش داد؛ در حالی که روسیه اعلام کرد از هرگونه تعهدی برای رعایت سهمیه تولید، آزاد است. اما دو کشور موفق شدند در مدت چند هفته، روابط خود را ترمیم کنند و اوپک پلاس با کاهش تولید معادل تقریبا 10 درصد تقاضای جهانی برای نفت، موافقت کرد تا از بازارهای نفت پشتیبانی کند. پوتین در اکتبر از محمد بن سلمان تمجید و اعلام کرد اگر اختلافی درباره گسترش کاهش تولید اوپک پلاس باشد، کرملین به دنبال توافق نظر خواهد بود. بر اساس گزارش رویترز، کرملین روز سه شنبه اعلام کرده بود کاهش تولید توافق شده میان اعضای اوپک پلاس، اندکی زمان خواهد برد تا آغاز شود.

به جز موضوع تحولات بازار جهانی انرژی و اوپک پلاس، سفر پوتین به عربستان و امارات به باور طیفی از تحلیلگران می تواند گزاره ترانزیت و کریدور شمال - جنوب را پررنگ تر کند. خاصه آنکه به گفته برخی، «روسیه معتقد است این کریدور باید از مسیر ایران عبور کند و با توجه به اینکه امارات عربی متحده و عربستان سعودی نیز در بحث ترانزیت برنامه های ویژه ای دارند، رایزنی ها و گسترش همکاری بین این چهار کشور در حوزه ترانزیت می تواند اقدامی برد- برد برای تهران، مسکو، ریاض و ابوظبی باشد. از دیگر سو، با توجه به تلطیف فضای سیاسی میان تهران و دو کشور امارات و عربستان، این مسئله نیز می تواند گسترش این همکاری ها را تسریع ببخشد».

اگر چه در جریان سفر روز چهارشنبه پوتین به امارات و عربستان موضوع انرژی و روابط دوجانبه تجاری و اقتصادی مطرح شده، با این حال علیرضا راستین به عنوان دیگر کارشناس در گفت وگو با «شرق»، زاویه تحلیل خود را به سفر امروز پنجشنبه رئیسی به روسیه تغییر می دهد و از این منظر، حضور دیروز (چهارشنبه) پوتین در عربستان و امارات را تحلیل می کند. با این خوانش و به زعم او، موضوعات مهم تری در دستور کار رئیسی برای رایزنی با پوتین وجود دارد که یکی از آنها ناظر به خریدهای تسلیحاتی است. این تحلیلگر حوزه بین الملل به گفته های اخیر مقامات داخلی کشور مبنی بر قطعی شدن قرارداد خرید سوخو - 35 و بالگرد میل - 28 و دیگر تسلیحات اشاره دارد که البته به گفته او تاکنون با واکنش رسمی مقامات روسیه و کرملین همراه نشده است، اما راستین معتقد است هم زمانی این بحث ها با سفر رئیسی به روسیه، آن هم پس از لغو تحریم های تسلیحاتی ایران در 26 مهرماه، می تواند بسترها برای اجرائی شدن بخشی از قراردادهای تسلیحاتی بین روسیه و ایران را فراهم کند. با این حال این کارشناس تاکید دارد که فعلا توافق نانوشته اسرائیل و روسیه می تواند یک مانع جدی بر سر عملیاتی شدن این دست قراردادها باشد؛ چرا که می توان این احتمال را تحلیل کرد که احیانا مسکو این تضمین را از تل آویو گرفته تا کمک تسلیحاتی به اوکراین نداشته باشد و هم زمان روس ها هم از دادن جنگنده و دیگر تسلیحات به ایران خودداری کنند. حال باید دید که بعد از تحولات طوفان الاقصی در هفتم اکتبر آیا روسیه این معادلات را بر هم خواهد زد یا خیر؟ راستین، مفسر حوزه سیاست خارجی این گمانه را مطرح می کند که «شاید پوتین در سفر به امارات و عربستان سعودی و پیش از حضور رئیسی در مسکو سعی کرده در کنار بحث های مرتبط با مسائل راهبردی که میان چهار کشور مطرح است، در مورد مسائل تسلیحاتی نیز امنیت خاطر ایجاد کند.

هرچه هست باید به این موضوع اشاره کرد که میزبانی از رئیسی یک روز پس از دیدارهای دیپلماتیک پوتین با رهبران عربستان و امارات این گمانه را تقویت می کند که ظاهرا منطقه به زودی شاهد یک مربع راهبردی خواهد بود که گزاره ترانزیت و کریدور شمال - جنوب بخش مهمی از آن است و بخش دیگر آن می تواند گشایش های نظامی باشد. البته باید دید آتش افروزی ها و نسل کشی های اسرائیل از یک سو و تجاوز روسیه به اوکراین از سوی دیگر، به عنوان دو جنگی که هر کدام به نوعی منطقه را تحت تاثیر قرار داده است، چگونه روی این مسیر راهبردی تاثیر احتمالی خواهند داشت؟ سفر امروز رئیسی به مسکو، به عنوان دومین سفر او به کرملین، حتما گمانه زنی های زیادی را در پی خواهد داشت.