شامگاه 15 اسفند امسال، خانه تاریخی «اقبالیان» در شهر همدان، با لودر تخریب شد درحالی که فقط 26 ماه از ثبت این سازه مدرن در فهرست میراث فرهنگی کشور می گذشت و نیمه دی 1400، شهرداری همدان هم هرگونه تعدی به این بنای تاریخی را ممنوع اعلام کرده بود. به دنبال تخریب شبانه و غیرقانونی این بنای تاریخی، پرویز پرستویی؛ بازیگر سینما و تئاتر در حساب کاربری خود در اینستاگرام نوشت: «متاسفم که مسوولان استان همدان اجازه دادند این بنای ارزشمند نابود شود و تقاضای پاسخگویی ایشان به ماجرای تخریب این بنای ارزشمند و پیگیری قضایی تخلف را دارم.»

این خانه تاریخی درحالی تخریب شد که طبق مفاد قانون مجازات اسلامی، تخریب ابنیه، اماکن، محوطه ها و مجموعه های فرهنگی، تاریخی یا مذهبی و همچنین، هرگونه مرمت، تعمیر، تغییر، تجدید و توسعه ابنیه یا تزیینات اماکن فرهنگی تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی بدون دریافت مجوز از وزارت میراث فرهنگی، جرم است و مجرم علاوه بر جریمه نقدی، به حبس از 6 ماه تا 10سال محکوم می شود. خانه «اقبالیان» در فاصله سال های 1339 تا 1342 توسط زنده یاد «محمود نیامی» یکی از شاگردان هوشنگ سیحون (معمار و مجسمه ساز ایرانی و خالق آرامگاه خیام، آرامگاه فردوسی، آرامگاه نادرشاه افشار، آرامگاه بوعلی سینا و آرامگاه کمال الملک) ساخته شده بود و از پاییز 1400 و پس از آنکه اخباری درباره صدور مجوز تخریب این بنا به درخواست مالک خانه اقبالیان منتشر شد، صدها هنرمند، فعال فرهنگی و دوستدار میراث تاریخی ایران و همچنین 200 معمار در مکاتبه با وزارت میراث فرهنگی خواستار ثبت اضطراری بنا در فهرست میراث تاریخی کشور و جلوگیری از تخریب این خانه تاریخی شدند.

13 دی ماه 1400، خانه اقبالیان درحالی با شماره 412 در فهرست میراث فرهنگی کشور ثبت شد که دو هفته پیش از آن و دوم دی ماه همان سال، مالک بنا توانسته بود مجوز تخریب این خانه تاریخی را تحت عنوان «بنای عادی» از شهرداری همدان دریافت کند و حتی بخش هایی از محوطه داخلی خانه را هم خراب کرده بود اما به دنبال ثبت خانه در فهرست آثار تاریخی و مکاتبه رسمی وزارت میراث فرهنگی با فرمانداری و شهرداری همدان به عنوان ناظر و حافظ قانونی بنا، هرگونه تخریب و تعدی به نمای بیرونی و ظاهری خانه اقبالیان، ممنوع و مجوز صادر شده برای تخریب و «خاک برداری» هم باطل شد.

طی روزهای اخیر، آنچه مورد اعتراض دوستداران میراث تاریخی بود، بی اعتباری ثبت آثار تاریخی در فهرست رسمی و قانونی میراث فرهنگی و ضعف نظارت ها از سوی مسوولان استانی است، چنانکه گفته شد که استانداری همدان به عنوان متولی حراست از میراث ثبت شده و شناسنامه دار استان، مقصر این فاجعه بوده است. حالا و در حالی که در تصاویر منتشر شده از ساعات بعد از تخریب خانه «اقبالیان»، لودر و بیل مکانیکی به حریم خانه وارد شده و نیمی از سازه را از بین برده اند و از ظاهر و نمایی که مسوولیت حفاظت از آن برعهده شهرداری بود هم دیگر چیزی باقی نمانده، معاون میراث فرهنگی استان همدان گفته که «بنای اقبالیان به صورت کامل تخریب نشده و سرجای خود است» و در گفت وگو با خبرگزاری ایسنا، علت اتفاقات مشابه را «بی پولی اداره میراث فرهنگی استان برای خرید هر خانه واجد ارزش» اعلام کرده است.

شهردار همدان هم گفته «بی تقصیریم و با تصمیم مالک این اتفاق رخ داده» و مدیرکل میراث فرهنگی استان هم خبر داده که «برای این تخلف محرز پرونده حقوقی تشکیل شده و با متخلفان به طور قطع برخورد خواهد شد و عاملان تخریب ملک واجد ارزش اقبالیان تحت پیگرد قانونی قرار می گیرند.»

به نظر می رسد که ثبت آثار تاریخی در فهرست میراث فرهنگی کشور، دیگر مانند گذشته ارج و اعتباری ندارد یا حداقل ضمانت قانونی مصونیت این آثار از تعدی و تخریب و دست اندازی سودجویان کمرنگ شده است. نباید فراموش کرد که بناهای تاریخی صرفا با خطر تخریب مواجه نیستند و مخاطرات دیگری هم در کمین این میراث ملی و جهانی است؛ مرمت غیراصولی، واگذاری بناهای تاریخی به بخش خصوصی، موازی کاری نهادهایی که صاحب برخی ابنیه تاریخی هستند و بی توجه به قانون، مقررات جداگانه و گاه مخربی برای نگهداشت بنا تدوین می کنند. خبرنگار «اعتماد» در نیمه بهمن امسال در بازدید از بافت تاریخی و برخی بناهای ارزشمند شیراز با مصداق هایی از این تهدیدها مواجه شد. تخریب بافت تاریخی شیراز که محوطه وسیعی اطراف حرم شاهچراغ را شامل می شود طی دو سال اخیر بسیار خبرساز بوده و نگرانی دوستداران میراث فرهنگی این بود که با اجرای طرح توسعه حرم، بافت چند صد ساله تاریخی اطراف آن از بین خواهد رفت. خبرنگار «اعتماد» سال 1393 هم در سفری به شیراز به محله قدیمی «سنگ سیاه» واقع در بافت تاریخی شیراز رفته بود و تجمع بی خانمان ها در کنج و زاویه های مخروبه این محدوده و همچنین، خانه های تیمی خرید و فروش مواد در این محله را دیده بود. نیمه بهمن امسال، این محل تصویر کاملا متفاوتی با سال 1393 داشت؛ تعداد دیوارهایی که به تازگی تخریب شده بودند، زیاد بود اما برخی گذرهای واقع در بافت فرسوده، با آجر چینی دیوارهای در حال ریزش و بهسازی کفپوش کوچه ها و نصب چراغ برای نورپردازی و روشنایی شبانه، وضعیتی بهتر از قبل پیدا کرده بود. اگرچه که تعدادی از ساکنان بافت تاریخی شیراز، از تخریب خانه های قدیمی متعدد در این محدوده ناراحت بودند و می گفتند که با توجه به قدمت این خانه ها، به جای تخریب آنها باید اقدامی در جهت بازسازی و مقاوم سازی آنها صورت می گرفت تا مثل بسیاری از کشورهای گردشگرپذیر، این محلات به جاذبه گردشگری تبدیل شود، اما تعدادی از ساکنان با بهسازی محله که امنیت نسبی هم به دنبال آورده بود، موافق بودند به گونه ای که می گفتند تا سه یا چهار سال قبل، از زمان تاریکی هوا و حوالی غروب، زنان و کودکان جرات تردد در بعضی گذرهای تاریک و باریک این محله را نداشتند، اما حالا وضعیت همین گذرها نسبت به قبل بهتر شده است. آنچه خبرنگار «اعتماد» در این بازدید مشاهده کرد، تخریب تعدادی از خانه های تاریخی به بهانه «واگذاری به بخش خصوصی با هدف نگهداشت بنا» بود درحالی که بخش خصوصی، به جای نگهداشت، کمر به تخریب و تبدیل بنا به یک مخروبه کلنگی بسته بود.

«خانه زینت الملک» مصداقی از بی توجهی به نگهداشت ابنیه تاریخی در شیراز است. این خانه قاجاری با شماره 938 در تاریخ 10 آذر 1354در فهرست میراث تاریخی کشور به ثبت رسیده و بخش هایی از این خانه که در بافت تاریخی شیراز قرار دارد و البته زیبایی تزیینات و آیینه کاری ها و ظرافت نقاشی ها بر سقف چوبی و کاشیکاری دیوارهایش به پای «خانه قوام» نمی رسد، به «بخش خصوصی» واگذار شده است. زیرزمین خانه که در واقع، راه مخفی برای ورود محارم به خانه قوام بوده، طبق تابلوی نصب شده، با تصمیم «مدیریت مجموعه» مسدود شده درحالی که همین راه مخفی زیرزمینی یک جذابیت تاریخی برای خانه زینت الملک به شمار می رود. چهار اتاق در حیاط و دو اتاق در زیرزمین خانه، به کافه و محل عرضه بشقاب و کاشی و کتاب قصه کودکان و آثار سفال و سرامیک و عکس یادگاری با لباس سنتی و فروش زیورآلات تبدیل شده که در چنین شرایطی، دور از انتظار نیست که به دیوارهای خانه تاریخی! میخ بکوبند تا نمونه هایی از بشقاب و تابلو و کاشی نصب کنند یا طبقه بندی تزیینی و پرده و پشت دری کافه را به دیوار بچسبانند و...

مرمت غیراصولی و اشتباه، آسیب دیگری است که بنای تاریخی را از درجه و اعتبار ساقط می کند. مصداق این مورد هم در مسجد مشیر قابل مشاهده بود؛ مسجد مشیر یکی از بناهای زیبای شیراز است که قدمت آن به دوره قاجار باز می گردد و با شماره 911 در تاریخ 25 اردیبهشت 1351 در فهرست میراث فرهنگی کشور ثبت شده است. کاشی کاری و مقرنس کاری سقف شبستان ها از همان الگوی واحد در مسجد جامع عتیق و مسجد نصیرالملک و مسجد وکیل شیراز پیروی می کند و زیبایی تزیینات نما و ظرافت کاشی های معرق، خیره کننده است علاوه بر اینکه قدیمی ترین ساعت شیراز با قدمت قاجاری هم در همین مسجد نصب شده که البته سال هاست این ساعت دیگر زنگ نمی زند و همتی هم برای تعمیر آن صورت نگرفته است. با وجود زیبایی قابل توجه بنا و نما و تزیینات مسجد، ورود گردشگر به این مسجد جز در طول اقامه نماز ظهر و عصر ممنوع و درهای مسجد همچون مسجد جامع عتیق شیراز، در تمام ساعات روز بسته است. خبرنگار «اعتماد» با گشتی در راهروهای پشت شبستان مسجد مشیر مشاهده کرد که دیوار و سقف راهروها به دلیل نشست بنا، دچار ترک خوردگی شده بود، اما نهادهای متولی، بدون توجه به ارزش تاریخی این مسجد، دستور داده بودند که ترک های عمیق دیوارها و سقف که به ترک خوردگی پوشش کاشی کاری بنا هم منجر شده بود، به جای مرمت، گچ اندود شود. این شیوه که به نوعی پوشاندن خرابی ها بود باعث شده بود که حتی تعداد زیاد از کاشی های ارزشمند سقف هم قربانی مرمت غیراصولی شده و زیر گچ مدفون شوند.