سال 1402 با تمام فراز و فرودهایش، روزهای پایانی خود را سپری می کند. بی شک مهم ترین اتفاقی که سایه سنگینی بر حدود نیمی از این سال داشت، وقوع عملیات طوفان الاقصی و پس از آن، جنگ حماس و اسرائیل است که یقینا دامنه آن به 1403 هم کشیده خواهد شد و کماکان می تواند منشا بسیاری از تحولات و اتفاقات دیگر در منطقه و جهان باشد؛ اما در کنار این موضوع، برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در ایالات متحده آمریکا هم یقینا محل بحث و توجه بسیاری در سال آتی شمسی خواهد بود و هرچه به زمان برگزاری آن در 5 نوامبر 2024 (15 آبان 1403) نزدیک تر شویم، این انتخابات و برندگان و بازندگان آن به سرفصل جدی تحلیلی در محافل سیاسی و رسانه ای بدل خواهد شد؛ کما اینکه در یکی، دو ماه اخیر در سال 1402 هم طیفی از رسانه ها، کارشناسان و ناظران در کشور اذعان دارند که بیراه نیست اگر از حالا بخشی از واکنش های اقتصادی، بازخورد آمدن ترامپ به گردونه رقابت های ریاست جمهوری باشد؛ گزاره ای که معنای دیگر آن تک دوره ای شدن دولت جو بایدن است.در سوی دیگر مشابه همین گمانه زنی ها درباره دولت ابراهیم رئیسی هم مطرح شده است و برخی از احتمال تک دوره ای شدن آن سخن می گویند؛ سناریویی احتمالی که هم کارشناسان، هم رسانه ها و حتی افکار عمومی شانس وقوع آن را کم نمی دانند. اتفاقا به دلیل تکرار مداوم این موضوع در فضای سیاسی و رسانه ای کشور تقریبا ارزیابی های مختلف و حتی متضاد درباره این گزاره می تواند محل جدل و بحث باشد که آیا انتخابات ریاست جمهوری در ایالات متحده آمریکا در 1403 و هفت ماه پس از آن، برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در سال 1404 در ایران به تک دوره ای شدن دولت های جو بایدن و ابراهیم رئیسی منجر خواهد شد یا خیر؟

سیدجلال ساداتیان در گفت وگو با «شرق» و در پاسخ به این پرسش، به فاصله زمانی هشت ماهه تا برگزاری انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و فاصله 15 ماهه تا انتخابات ریاست جمهوری ایران اشاره دارد و پیرو آن معتقد است «از هم اکنون نمی توان با قاطعیت از تک دوره ای شدن دولت های بایدن و رئیسی سخن گفت». سفیر اسبق ایران در انگلستان با یادآوری این نکته که «عالم سیاست، فضای به شدت سیال و پرشتابی دارد، متذکر می شود که کوچک ترین عامل منطقه ای و بین المللی می تواند در مسیر انتخابات و تعیین برندگان و بازندگان نقش آفرین باشد»؛ بنابراین نماینده ادوار مجلس شورای اسلامی تاکید می کند که باید منتظر روند تحولات بود. با این حال ساداتیان با در نظر گرفتن مسیری که تاکنون طی شده است، این سناریو را محتمل می داند که «با جدی تر شدن ناتوانی های جسمی، فیزیکی و ذهنی جو بایدن، دونالد ترامپ بتواند دوباره به کاخ سفید بازگردد»؛ هرچند به گفته این دیپلمات، «از یک سو باید منتظر نظر رسمی دو حزب جمهوری خواه و دموکرات در کنوانسیون های حزبی که تابستان 1403 برگزار می شود، باشیم و در سوی دیگر باید دید که اگر نهایتا بایدن نامزد قطعی دموکرات ها شد، توان جسمی او به عنوان یکی از مهم ترین پارامترهای تعیین کننده در مسیر انتخابات اجازه رقابت شانه به شانه با دونالد ترامپ یا هر فرد را خواهد داد یا خیر؟». ساداتیان با این خوانش، نگاهی هم به انتخابات ریاست جمهوری سال 1404 در ایران دارد و خاطر نشان می کند که «نتیجه انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و پیروز شدن بایدن، ترامپ یا هر گزینه دیگری می تواند در انتخابات ریاست جمهوری ایران موثر باشد»؛ چرا که به عقیده این نماینده مجلس چهارم، «انتخابات ریاست جمهوری آمریکا تاثیرات بین المللی دارد و هر کشوری به شکل مستقیم متاثر از آن خواهد بود». باوجوداین سفیر اسبق ایران در انگلستان در ادامه ارزیابی خود، تمرکز ویژه ای روی فضای داخلی کشور دارد و بر این باور است که «مهم ترین رقیب رئیسی برای ادامه کار در دور دوم، نه به نتیجه انتخابات آمریکا و نه حضور نامزد اصلاح طلب و اصولگرا؛ بلکه به کارنامه او بازمی گردد که به نظر ساداتیان تاکنون غیرقابل دفاع بوده است».

از این منظر، نماینده اسبق مجلس تصریح می کند که اگر عملکرد دولت سیزدهم در واپسین ماه های حیاتش به همین شکل ادامه پیدا کند، او بسیار بعید می داند که دولت رئیسی بتواند به دور دوم کشیده شود. دیپلمات پیشین کشور در ادامه تحلیلی که به «شرق» ارائه می دهد، روی نکته ای کلیدی دست می گذارد و به اعتقاد او، مهم ترین اتفاقی که می تواند امکان تک دوره ای شدن رئیسی را افزایش دهد، بالا رفتن بهای حامل های انرژی و بنزین است که شایعه آن در چند ماه اخیر برای سال 1403 به گوش می رسد؛ به ویژه آنکه به گفته این استاد دانشگاه، دولت رئیسی نه تنها تکلیف بودجه 1403 را روشن نکرده؛ بلکه برنامه پنج ساله هفتم توسعه را هم هنوز به نتیجه نهایی نرسانده است.

با در نظر گرفتن این نکته، ساداتیان می گوید «اگر دولت رئیسی تصمیم به افزایش بهای انرژی بگیرد، مطمئنا تتمه نیروهای حامی او هم از بین خواهد رفت». در نتیجه سفیر اسبق ایران در انگلستان اعتراف و اذعان دارد که «حتی اگر دولت رئیسی بتواند فضای سیاسی، رسانه ای، اجتماعی و مردمی را بعد از افزایش احتمالی بهای انرژی کنترل کند، باز آثار و تبعات این اقدام، خود را در انتخابات 1404 نشان خواهد داد».

با این حال فریدون مجلسی دیگر کارشناسی بود که در گفت وگو با «شرق» و برخلاف آنچه ساداتیان عنوان کرد، متذکر می شود که برخی تصمیم های سرنوشت ساز اساسا در حوزه اختیارات دولت ها، چه دولت رئیسی، روحانی یا هر فرد دیگری نیست. این دیپلمات پیشین کشور در تبیین و تشریح بیشتر نکته خود به موضوعاتی از قبیل تصمیم برای احیای برجام، لغو تحریم ها، تصویب لوایح باقی مانده اف ای تی اف، مذاکره با غربی ها و... اشاره دارد که از منظر او، هیچ کدام از آنها در دست رئیسی و اساسا دولت ها نیست.

این کارشناس حوزه بین الملل با تغییر زاویه نگاه خود، از منظر دیگری به موضوع تک دوره ای شدن یا نشدن دولت رئیسی ورود می کند و آن هم ناظر به آثار انتخابات ریاست جمهوری آبان ماه 1403 در ایالات متحده آمریکاست که او هم همسو با ساداتیان باور دارد که نتیجه آن می تواند روی تشدید یا تعدیل فضای تنش با ایران اثرگذار باشد. با در نظر گرفتن این نکته، مجلسی پررنگ ترشدن یا کم رنگ ترشدن تنش بین تهران و واشنگتن را از جمله عواملی می داند که می تواند تبعات خود را روی فضای سیاسی ایران برای انتخابات ریاست جمهوری در 1404 داشته باشد.

این دیپلمات پیشین کشور هم «عدم قطعیت» را چاشنی تحلیل خود می کند و تاکید دارد که از هم اکنون نمی توان با قاطعیت از تک دوره ای شدن جو بایدن یا رئیسی سخن گفت و پیرو آن، معتقد است یکی از مهم ترین عوامل در تعیین کلیددار بعدی کاخ سفید، وضعیت جسمانی و فیزیکی جو بایدن در ادامه رقابت های انتخاباتی است. باوجوداین مجلسی فعلا کفه شانس ترامپ را برای بازگشت به کاخ سفید قدری سنگین تر از جو بایدن می داند؛ بنابراین به گفته این مفسر حوزه سیاست خارجی، «اگر دونالد ترامپ از آبان سال آتی به عنوان رئیس جمهور بعدی آمریکا روی کار بیاید، نه تنها تاثیرات مستقیمی روی وضعیت روانی اقتصادی و بازارهای ایران خواهد داشت؛ بلکه با شروع به کار رسمی او از ژانویه 2025 (دی ماه 1403)، زمینه و فضا برای تشدید تنش سیاسی و دیپلماتیک میان تهران و واشنگتن فراهم خواهد شد و به دنبال رادیکالیزه شدن فضا، او شانس رئیس جمهور شدن گزینه ای از سوی اصلاح طلبان، مستقلین، معتدلین و میانه روها را کم رنگ می داند و این احتمال را می دهد که مجددا رئیسی در 1404، دولت دوم خود را تشکیل دهد».

البته مجلسی موضوع مدیریت دوره گذار را هم به عنوان سرفصل تازه تحلیلی خود مطرح می کند و با یادآورشدن این موضوع که اکنون ابراهیم رئیسی از حوزه خراسان جنوبی به مجلس خبرگان راه پیدا کرده است، بسیار بعید می داند که در نیمه راه از قطار ریاست جمهوری پیاده شود.

علی بیگدلی دیگر کارشناسی بود که از دو منظر با ارزیابی مطرح شده از سوی فریدون مجلسی و سیدجلال ساداتیان زاویه جدی دارد و در گفت وگو با «شرق»، نخست خاطر نشان می کند که «اگر انتخابات ریاست جمهوری آمریکا نهایتا به بازگشت دونالد ترامپ و پس از آن تشدید تنش میان ایالات متحده و ایران منجر شود، روی کار آمدن یک گزینه رادیکال در تهران فقط وضعیت را پیچیده، بغرنج و کنترل ناپذیر، غیرقابل مدیریت و بازگشت ناپذیر خواهد کرد»؛ به همین دلیل این استاد دانشگاه، مطمئن ترین و در عین حال کم خطرترین سناریو برای ایران را روی کار آمدن یک گزینه معتدل می داند که با آشنایی و اشراف کامل به حوزه سیاست خارجی و فنون و اصول مذاکره، قدرت لازم برای چانه زنی با طرف های غربی و به ویژه آمریکایی ها را داشته باشد». از منظر دوم، بیگدلی اذعان دارد که فرقی بین روی کار آمدن دونالد ترامپ یا جو بایدن برای ایران وجود ندارد؛ چرا که این تحلیلگر ارشد مسائل آمریکا یادآور می شود «حتی اگر جو بایدن در انتخابات آبان 1403 به عنوان رئیس جمهور کار خود را در کاخ سفید ادامه دهد، دیگر روند چهار ساله اول را تکرار نخواهد کرد و خبری از مماشات، انفعال و روند کج دار و مریز نخواهد بود». به گفته بیگدلی، «همواره مهم ترین اتفاقات، چه در قالب جنگ یا صلح در دولت های دوم روسای جمهور اتفاق می افتد که دیگر نگرانی بابت ادامه کار ندارند و با فراغ بال بیشتر سیاست های خود را عملیاتی خواهند کرد؛ بنابراین اگر انتخابات ریاست جمهوری آمریکا به ادامه کار جو بایدن منجر شود، او سیاست های سخت گیرانه تر و حتی انتحاری تری در برابر ایران از خود نشان خواهد داد»؛ کما اینکه از دید این تحلیلگر حوزه بین الملل، مشابه همین سیاست های سخت گیرانه در قبال جنگ اوکراین و روسیه و جنگ حماس و اسرائیل و فلسطینی ها انجام خواهد شد. بیگدلی، تکلیف سناریوی دوم یعنی روی کار آمدن دونالد ترامپ را روشن می داند که قطعا به تشدید تنش تهران و واشنگتن منجر خواهد شد تا جایی که به نظر او بخشی از التهابات کسب و کار کشور و فضای روانی و بازارهای ایران به دلیل نگرانی جدی درباره بازگشت ترامپ به کاخ سفید گواه این موضوع است.

با توجه به آنچه گفته شد در سرفصل دیگری از تحلیل ها، بیگدلی سراغ راه حل و راهکار برون رفت از بحران کنونی می رود و دو پیشنهاد را از تریبون «شرق» مطرح می کند؛ «نخست، استفاده حداکثری دولت رئیسی از بازه زمانی هشت ماهه فعلی تا زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در آبان ماه 1403 آمریکاست که مذاکرات جدی برای کاهش تنش با واشنگتن در دستور کار قرار گیرد و دومین اقدام روی کار آمدن یک دولت کارآمد و قدرتمند در بهار 1404 در تهران است که بتواند در همه زمینه های سیاسی، اقتصادی، معیشتی، دیپلماتیک، فرهنگی و اجتماعی منشا اثر باشد».چراکه به باور این استاد دانشگاه، «دولت رئیسی در سه سال اخیر ثابت کرده که نهایت توان او همین قدر است و بیش از این، نه دانش و نه توان مدیریت کشور را ندارد». بیگدلی بار دیگر متذکر می شود که «پس از انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، چه با انتخاب بایدن همراه باشد یا ترامپ، فضا به شدت پیچیده و در عین حال حساس خواهد بود. لذا بهترین اتفاق را روی کار آمدن یک دولت معتدل و میانه رو می داند». اما فریدون مجلسی با زیر سوال بردن این دو راهکار علی بیگدلی از منظر نخست، معتقد است که در بازه زمانی هشت ماهه تا انتخابات ریاست جمهوری آمریکا فرصتی برای مذاکره میان تهران و واشنگتن وجود ندارد و با در نظر گرفتن اتفاقاتی مانند عملیات طوفان لاقصی و جنگ حماس و اسرائیل دیگر تمایلی هم از سوی دولت بایدن دیده نمی شود. مجلسی، راهکار دوم بیگدلی درخصوص روی کار آوردن یک دولت میانه رو در ایران را هم اگرچه اقدامی مثبت و دوراندیشانه روی کاغذ می داند، اما به گفته او انطباقی با واقعیت های میدانی در تهران ندارد. با این حال بیگدلی روی راهکارهای خود تاکید و اصرار دارد و معتقد است که اتفاقا در هشت ماهه پیش رو فرصت برای مذاکره با آمریکا وجود دارد، مشروط بر آنکه تهران در مسیر کاهش تنش با نیروهایی در سوریه، عراق، لبنان و یمن حضور یابد که می تواند یک پالس مثبت به واشنگتن باشد و بسترهای اولیه برای مذاکره را قبل از انتخابات ریاست جمهوری آبان ماه 1403 در آمریکا فراهم خواهد کرد و به گفته بیگدلی، همین مذاکرات اولیه می تواند پس از روی کار آمدن جو بایدن یا دونالد ترامپ به عنوان یک «ضربه گیر» عمل کند. اما ساداتیان نیز همسو با فریدون مجلسی و با نادرست دانستن گفته های علی بیگدلی، ارجاعی به تجربه برجام دارد و معترف است که «حتی اگر تهران بستر اولیه برای مذاکره را فراهم کند به مثابه ضربه گیر عمل نخواهد کرد، چراکه ترامپ می تواند همه آنها را نادیده بگیرد، همان گونه که از برجام با پشتوانه قطع نامه شورای امنیت سازمان ملل خارج شد».

محسن جلیلوند دیگر کارشناسی بود که در گفت وگو با «شرق» و برخلاف آنچه علی بیگدلی، فریدون مجلسی و سیدجلال ساداتیان عنوان داشتند، کفه شانس جو بایدن برای پیروزی در انتخابات را سنگین تر از دونالد ترامپ می داند و با اذعان به وضعیت نامناسب فیزیکی و جسمی جو بایدن، معتقد است که تصمیم گیر نهایی درخصوص انتخابات آمریکا ساختار فرااقتصادی است نه کارتل های اقتصادی که تمایل به ترامپ دارند. پیرو آنچه گفته شد جلیلوند در ارزیابی کاملا متفاوت به دو تابوی سیاسی در ایران و آمریکا اشاره دارد که احتمال رنگ باختن آنها وجود دارد. نخست ریاست جمهوری یک زن در آمریکا که به گفته وی پیش تر با هیلاری کلینتون آغاز شد و اکنون به کامالا هریس رسیده است. لذا این کارشناس معتقد است، اگر در مناظره های انتخاباتی بین معاونان اول جو بایدن و دونالد ترامپ، کامالا هریس بتواند موفق ظاهر شود حتی در صورتی که جو بایدن رئیس جمهور هم شود، امکان دارد به واسطه عدم توانایی جسمی اش، برای اولین بار ریاست جمهوری به یک زن در آمریکا سپرده شود.

جلیلوند، تابوی سیاسی دوم را ناظر به موضوع تک دوره ای شدن ریاست جمهوری در ایران می داند که به باور او طی سه سال اخیر با عملکرد دولت سیزدهم اکنون تابوی آن در ایران شکسته شده است و امکان آن وجود دارد که برای اولین بار شاهد دولت تک دوره ای باشیم، اما این مفسر حوزه سیاست خارجی مجموعه تحولات منطقه ای و بین المللی را هم مدنظر قرار می دهد و معتقد است که در شرایط کنونی اگرچه تابوی دولت تک دوره ای ریخته شده، اما بعید به نظر می رسد که دولت رئیسی تک دوره ای بشود، چراکه با توجه سرمایه های سیاسی که برای دولت سیزدهم در 1400 هزینه شده است، باید رئیسی هشت سال خود را با هر کارنامه ای به اتمام برساند.جلیلوند در سایه نکاتی که مطرح کرد، به اهمیت تاثیرات انتخابات ریاست جمهوری آبان ماه 1403 در آمریکا بر روند سیاسی، اقتصادی و دیپلماتیک ایران تمرکز می کند و به گفته وی، «هرچه به زمان برگزاری انتخابات نزدیک تر شویم افکار عمومی، رسانه ها و بازار در کشور با جدیت بیشتر و حساسیت بالاتری انتخابات را در آمریکا رصد خواهند کرد، کما اینکه در انتخابات ریاست جمهوری سال 2020 هم مردم ایران به مراتب جدی تر از مردم آمریکا پیگیر انتخابات ریاست جمهوری و پیروزی جو بایدن یا دونالد ترامپ بودند و حتی آرای الکترال را ایالت به ایالت بررسی می کردند که از دید او نشان می دهد «تاثیر جدی روی کار آمدن رئیس جمهور در کاخ سفید بر روند تحولات در ایران تا چه اندازه پررنگ است». این کارشناس آمریکا را تنها «قدرت جهانی» می داند که نتیجه انتخابات آن به مراتب بالاتر و پررنگ تر از هر انتخاباتی است که تاثیر مستقیمی روی روند سیاسی، دیپلماتیک و اقتصادی دارد که البته به باور جلیلوند، این موضوع تنها مختص به ایران نیست بلکه در بیشتر کشورها یا حتی می توان گفت تمام کشورهای دنیا به شکل جدی انتخابات آمریکا رصد می شود، چراکه بر آینده آنها اثر پررنگی دارد. او در مثالی، حکم رئیس جمهور آمریکا برای خروج یا ماندن نیروهای ایالات متحده در عراق را به مراتب از حکم نخست وزیر و رئیس جمهور این کشور (عراق) تعیین کننده تر می داند. لذا مردم عراق هم به مراتب جدی تر از انتخابات پارلمانی این کشور به انتخابات آمریکا چشم دوخته اند. با این خط تحلیل، جلیلوند کشورهایی مانند چین و روسیه را «قدرت های بزرگ» تعریف می کند، نه قدرت های جهانی و به همین دلیل انتخابات جاری ریاست جمهوری در روسیه که پیشاپیش نتیجه آن مشخص است یا انتخابات حزب کمونیست چین با جدیت انتخابات آمریکا که به زعم و باور وی، تنها «قدرت جهانی» است، پیگیری نمی شود. از این رو قطعا نتیجه روی کار آمدن جو بایدن یا دونالد ترامپ و تصمیمات آنها برای کل جهان حائز اهمیت است.