دکتر حسین کچویان معتقد است آنچه آوینی را آوینی کرد «نکته گویی های بهنگام» اوست: «آنچه شهید آوینی سی سال پیش طرح کرده است برای امروز جامعه ما نکته قابل تاملی است. از نظر او، «دهکده جهانی» در نهایت به تهی شدن غرب از معنا و انحطاط آن منتهی می شود و احتمالا به همین دلیل است که شهید آوینی از تحولات و چرخش های روزگار خود خشنود است؛ چراکه معتقد است این سرعت و شتاب تحولات در نهایت به انحطاط غرب خواهد انجامید. هرچند که امروز این فهم (یعنی تهی بودن غرب) به سطوح عامه جامعه هم منتقل شده است اما در زمان شهید آوینی، رسیدن به چنین نکته ای، فهم دوری را طلب می کرد و از درک عمیق و شناخت درست او از مسائل زمانه اش گواهی می دهد.» (اردیبهشت 1402، جلسه نقد و بررسی مقاله «انفجار اطلاعات» مرتضی آوینی، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی) به قول هایدگر «هر آن بودگی» بزرگترین هنر انسان است که این هنر را شهید آوینی به تمام و کمال به کار گرفت و «حضور بهنگام در میدان» می تواند میراث فکری و فرهنگی او برای نسل امروز ما باشد. در این یادداشت تلاش می کنیم فرازهای سلوک فکری و عملی او را بازخوانی کنیم. اغلب مرتضی آوینی را به واسطه سینما و مستندهای «روایت فتح» می شناسند اما «روایت پیشرفت» او و نسخه ای که برای توسعه و پیشرفت جامعه اسلامی در نظر داشت هم در مکتب فکری اش یافت می شود که هنوز برای نسل جدید برخی ابعاد آن ناشناخته است که در اینجا به برخی مولفه های آن اشاره می کنیم.

هنر شهید آوینی بر اصول فکری استوار بود که باعث می شد، خروجی آثارش «هنر متعهد» و «هنر انقلابی» شود. از همین رو است که سال روز شهادتش را در تقویم ما «روز هنر انقلاب اسلامی» نام گذاری کرده اند. از نظر او، هنرمند اساسا متعهد است یا متعهد به امر الهی یا متعهد به امر شیطانی است. خود او با تعهدی که به ولایت الهی داشت به عنوان هنرمندی متعهد شناخته می شد که دو اصل «معنویت» و «انسانیت» را محور افکار و آثار خود قرار می داد و با در نظر گرفتن «حق» در کنار «خلق» منش فکری- فرهنگی را اصالت بخشید که هنوز بعد از گذشت 31 سال از شهادت او، غبار تاریخ بر مکتب فکری او ننشسته و می تواند میراثی گرانبها برای نسل امروز ما باشد.هنری که شهید آوینی به آن متعهد بود هنری است که انقلابی در «حال و قال و کردار» انسان معاصر ایجاد می کند و رابطه و نسبتش را با حق و خلق تبیین و تنظیم می کند. از این رو، در نگاه شهید آوینی«طی طریق درست» قطب نمای هنرمند متعهد می شود.

ویژگی بارز شهید آوینی «تحول گرایی» او بود چنانکه نه در اردوگاه روشنفکران می نشست و نه در مسلک سنت گرایان هضم می شد. همین مشی تحول خواهانه او باعث شد مرز روشنی با روشنفکران و سنت گرایان افراطی زمانه خود پیدا کند. از همین رو بود که بسیاری از مدعیان فکری و فرهنگی زمانش، مشی نظری و عملی او را برنمی تافتند و به صف منتقدانش می پیوستند.برخی بر این باورند که آرا و نظرات شهید آوینی بسیار متاثر از مکتب فکری شهید مطهری است و گروهی هم هستند که بیش از همه او را به مرام فکری سیداحمد فردید نزدیک می بینند؛ بویژه آنجا که به نقد غرب و نقد دستاوردهای غرب می پردازد. اما باید در نظر بگیریم که شاید نگاه فردید و آوینی به غرب، یک آبشخور فکری داشت اما نوع نقدشان به غرب متفاوت بود. فردید به طور بنیادین در مقام نقادی غرب برمی خاست اما شهید آوینی بر این باور بود که به جای اینکه از اساس غرب را نفی و رد کنیم باید با آن «مواجهه فعالانه» داشته باشیم. او به دنبال الگویی بود که انسان امروز بدون اینکه گرفتار تکنیک زدگی شود از جهان تکنیک بهره مند شود و به عالم اسلامی گذر کند. شاید به خاطر همین جنس از دغدغه هایش بود که او را «متفکر دوران گذار» خوانده اند.

پیوند بین «نظر»، «عمل» و «مردم» در سلوک فرهنگی شهید آوینی آنچنان برجسته بود که موجب وجه تمایز او با دیگر هم مسلکانش می شد. او سعی داشت از رهگذر هنر، تفاوت حق از باطل را برای مخاطبش آشکار کند؛ چون معتقد بود به واسطه هنر و فرهنگ می توان مردم را از «دولت اسلامی» به «جامعه اسلامی» گذر داد.بعد نظری- فکری شهید آوینی وقتی «سردبیر ماهنامه سوره» بود، برجسته تر است؛ آنجا که در سرمقاله هایش به مقابله با جریانی می رفت که سعی داشت جامعه را از تفکر اسلامی و فرهنگی دینی تهی کند. او در قامت یک روزنامه نگار، تلاش داشت جبهه رسانه ای را شکل دهد که حافظ و تقویت کننده رویکرد انقلابی در جامعه باشد.

شهید آوینی با شناختی که از فلسفه و هنر غرب داشت، به آفات دانش مدرن و نقاط ضعف آن واقف بود. بنابراین توانست با ادبیاتی مدلل و البته در قالب هنری و فکری آسیب های آن را به جامعه بشناساند، بدون اینکه ضدیتی با آن داشته باشد. همین مواجهه آگاهانه با فرهنگ و تمدن غرب «ماندگاری در تاریخ معاصر ما» را سهم او و آثارش کرد. از همین روست که هنوز این نیاز احساس می شود که از او و کارهایش برای نسل جدید بگوییم و منظومه فکری اش را برای جوانان رمزگشایی کنیم.کتاب «توسعه و مبانی تمدن غرب» گواهی بر عمق شناخت او از غرب و تمدن غربی است و مستند «روایت فتح» گویای مرامنامه فکری و فلسفی او در قالب هنری است. در واقع «بیان معنوی در قالب هنری» و توجه مبنایی به «هویت» و «فرهنگ»، مانیفست فکری شهید آوینی را قوام می بخشد. او معتقد است «دین» و «ملیت» همچون دو بال هویتی ماست و یکی بدون دیگری، پرواز را برای ما ناممکن خواهد کرد.

«مواجهه فعالانه با پدیده های نوین» راه حل او برای گذر از چالش های دنیای مدرن و تکنولوژی جدید بود. به عنوان مثال در مقاله «انفجار اطلاعات» به موضوع «ماهواره» و رسانه های نوپدید می پردازد و عنوان می کند که به جای ستیز و انفعال در برابر تکنولوژی مدرن، «مواجهه مجاهدانه» را باید بر گزید تا بتوان از ظرفیت های تکنیک مدرن برای پیشرفت جامعه استفاده کرد، چراکه معتقد بود امکان گریز از فناوری های غربی وجود ندارد و این گریزناپذیری باعث می شود تا ما «مواجهه فعالانه» با تمدن غرب داشته باشیم: «من به ولایت مطلق تکنیک معتقد نیستم. ولایت تکنیک یک حقیقت است؛ اما مقید نه مطلق»شهید آوینی نقطه ضعف تمدن غربی را «فقر معنوی و فرهنگی» آن می دانست در حالی که «غنای معنوی و فرهنگی» ما را موتور پیشران تمدن ما معرفی می کرد که باعث می شود بتوانیم در برابر آنان حرفی برای گفتن داشته باشیم. تلاش او برای عملی کردن این نظر، به خلق آثار و آرایی انجامید که اکنون ما بعد از 3 دهه، وقتی آنها را بازخوانی می کنیم گویا برای تحلیل مسائل امروز ما نگاشته شده اند و هنوز هم می توانند برای چالش های امروز ما افق گشا باشند.روی گشاده او به امور نو، جهان بینی وسیع او را به ما گوشزد می کند. این نگاه فراخ او به جهان اطرافش در مجموعه آثارش هم قابل بازشناسی است از جمله حلزون های خانه به دوش(جریان روشنفکری و انقلاب اسلامی)، آغازی بر یک پایان(انقلاب اسلامی و پایان انتظار)، رستاخیز جان(ادبیات، فرهنگ، رسانه)، فتح خون(روایت محرم)، آینه جادو(سه جلد شامل مقالات، گفت وگوها و نقدها و سخنرانی های سینمایی)، گنجینه آسمانی(گفتار متن فیلم های روایت فتح)، نسیم حیات(گفتار متن فیلم های مستند)، نامه ای به یک دوست قدیمی و...او در آثارش سعی داشت راهی برای خودشناسی انسان امروز باز کند. به قول مصطفی عقاد، فیلمساز فقید سوری، «هنوز هم شهید آوینی بزرگترین روایتگر روزگار ماست.» برخورد دردمندانه و درک مندانه با جهان مدرن، ویژگی بارز مکتب آوینی است که ما امروزه برای گذر از چالش هایمان بشدت به آن نیازمندیم.

این یادداشت را با نقل قولی از دکتر کچویان آغاز کردیم و با نوشتاری از دکتر رضا داوری در «مجله سوره اندیشه» پایان می دهیم که در روزهای پایانی حیات زمینی شهید آوینی، دوستی نزدیکی بین شان شکل گرفته بود: «او کسی بود که هرچه به او نزدیک تر می شدی بزرگی اش بیشتر ظاهر می شد؛ زیرا اهل تظاهر و روی و ریا و خودنمایی نبود. او برای مزد کار نمی کرد و طالب تحسین و آفرین نبود. با اینکه تواضع بسیار داشت با نظر سرد و بی اعتنا به رنگ های تعلق می نگریست و به این جهت آرام و باوقار بود. و عجبا که دشمنان دانا و دوستان نادان با او با توطئه سکوت مقابله کردند. نگاه آوینی گاهی نیز به نگاه پرسش گر اهل هنر و فلسفه مبدل می شد. او نظم و ترتیب عجیبی داشت و هیچ وقت خلف وعده نمی کرد. فقط یک بار و برای آخرین بار به وعده وفا نکرد. روز چهارشنبه 18 فروردین که از هم جدا شدیم، گفت: پنجشنبه به فکه می روم و سه شنبه یا چهارشنبه هفته آینده می توانیم یکدیگر را ببینیم. نوشته ای هم از کیفش درآورد و به من داد و گفت: این نوشته ناتمام است؛ آن را بخوان. گفتم: بهتر نیست آن را تمام کنی؟ گفت: نه. نوشته را به من داد و خداحافظی کرد و رفت و این یادگار او اکنون پیش من است. سه روز بعد خبر شهادتش را آوردند. خبر، خبر او و او نیز لایق آن خبر بود.»