ارتفاع کل ریزش‏‏ های جوی کشور از ابتدای سال آبی تا 25 فروردین‏‏ ماه نسبت به میانگین دوره‏‏ های مشابه درازمدت، 16 درصد و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته 4 درصد کاهش نشان می دهد. براساس این آمار همچنین 40 درصد مخازن سدهای کشور خالی است. ذخیره آب مخازن تامین‏‏ کننده آب شرب استان تهران نیز از ابتدای سال آبی تاکنون نسبت به دوره مشابه سال قبل حدود 7 درصد کاهش داشته است. از طرفی بررسی شاخص‏‏ های‏‏ مهم‏‏ هواشناسی‏‏ در سه‏‏ ماه‏‏ ابتدایی‏‏ سال آبی‏‏ 1403-1402 (اول مهرماه تا انتهای‏‏ آذرماه سال 1402)، اگرچه بیانگر افزایش‏‏ 7درصدی‏‏ بارش نسبت‏‏ به‏‏ مدت مشابه‏‏ سال آبی‏‏ گذشته‏‏ است‏‏ ، اما نسبت‏‏ به‏‏ میانگین‏‏ بلندمدت کشور طی‏‏ این‏‏ مدت، حدود یک‏‏ سوم کاهش‏‏ داشته‏‏ که‏‏ با توجه‏‏ به‏‏ تداوم خشک سالی‏‏ ، نشان دهنده ادامه چالش‏‏ های‏‏ اساسی‏‏ مرتبط‏‏ با تامین‏‏ منابع‏‏ آب کشور است‏‏ . مرکز پژوهش‏‏ های مجلس در گزارشی با بررسی وضعیت شاخص‏‏ های بخش آب کشور و با توجه‏‏ به‏‏ اینکه‏‏ رودخانه‏‏ های‏‏ اصلی‏‏ کشور دارای‏‏ منشا ذوب برفی‏‏ هستند، عنوان می کند کم‏‏ آبی‏‏ و تنش‏‏ در تامین‏‏ مصارف مختلف‏‏ و نیز وقوع تنش‏‏ های‏‏ ثانویه‏‏ متاثر از آن به‏‏ ویژه در فصل‏‏ تابستان 1403، دور از انتظار نخواهد بود و همین‏‏ امر لزوم تجدیدنظر جدی‏‏ در برخی‏‏ سیاستگذاری‏‏ های‏‏ کلان بخش‏‏ آب و کاهش‏‏ سهم‏‏ برداشت‏‏ از منابع‏‏ آب به‏‏ نفع‏‏ تامین‏‏ پایدار مصارف اساسی‏‏ را نشان می دهد.

براساس آمار اعلام شده، از ابتدای سال آبی تا 25فروردین ماه، ارتفاع کل ریزش های جوی کشور معادل 170.2میلی متر است. این مقدار بارندگی نسبت به میانگین دوره های مشابه درازمدت (203.1میلی متر) 16 درصد کاهش و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته (178.1میلی متر) 4 درصد کاهش نشان می دهد. در این بین استان ایلام با ثبت 428.9میلی متر، استان گلستان با 375.6میلی متر، استان همدان با 314.1میلی متر و استان های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی به ترتیب با 220.6 و 321.2میلی متر نسبت به سال قبل افزایش بارش داشته اند. همچنین براساس این آمار میزان ورودی مخازن کل کشور معادل 22.89میلیارد مترمکعب بوده که در قیاس با سال گذشته که عددی معادل 25.57میلیارد مترمکعب بوده 10 درصد کاهش داشته است. همچنین میزان کل خروجی سدهای کشور نسبت به سال قبل تفاوتی نداشته است.

حجم آب موجود در مخازن اکنون 30.08میلیارد مترمکعب ثبت شده که این عدد نسبت به سال قبل که عددی معادل 30.5میلیارد مترمکعب بوده نیز تفاوت چندانی نداشته است. میزان پرشدگی سدهای کشور نیز تا این تاریخ 60 درصد ثبت شده است. وضعیت برخی از سدهای مهم کشور بیانگر این است که سد ارس آذربایجان شرقی، سد شهید قنبری استان آذربایجان غربی، سد کوثر کهگیلویه و بویراحمد، سد رودبار استان لرستان، سد ایلام و سد قشلاق استان کردستان 100 درصد پر هستند. همچنین 8 سد دوستی و طرق استان خراسان رضوی، سد 15خرداد حوضه قمرود، سد نهرین خراسان جنوبی، سد رودبال داراب استان فارس، چاه نیمه های استان سیستان و بلوچستان، سد تنگوییه سیرجان استان کرمان و سد ساوه استان مرکزی کمتر از 20 درصد آب دارند.

بررسی مهم ترین شاخص های بخش آب کل کشور در سه ماهه سوم سال 1402 نشان می دهد که میانگین بارش در سه ماهه پاییز نسبت به پاییز سال گذشته 7درصد افزایش داشته، اما نسبت به بلندمدت، به دوسوم کاهش یافته است . پاییز سال 1402 با اختلاف زیادی گرم ترین فصل پاییز ثبت شده در جهان بوده است . در سطح کشور نیز میانگین دمای این فصل به میزان 2.1درجه سلسیوس بیشتر از متوسط دمای فصلی 50سال گذشته بوده و یکی از سه پاییز با بیش ترین شدت و وسعت خشک سالی طی سه دهه اخیر است . همچنین مناطق وسیعی از استان های واقع در فلات مرکزی ، جنوب و شمال غرب کشور با خشک سالی شدید و بسیار شدید مواجه شده اند. طی فصل پاییز، در کشورهای منطقه ، تنها ترکیه در شرایط ترسالی قرار داشته است.

بنابراین انتظار می رود سرشاخه های رودخانه های ارس، دجله و فرات از شرایط به نسبت بهتری برخوردار باشند. حجم سدهای کشور نیز با رشد 10درصدی نسبت به پاییز سال گذشته به حدود 20میلیارد مترمکعب رسیده است . اما وضعیت ذخایر چاه نیمه ها در استان سیستان و بلوچستان بحرانی بوده و ذخایر سدهای استان های فارس، خراسان رضوی ، هرمزگان، کرمان، مرکزی ، اردبیل و سدهای حوضه دریاچه ارومیه در فصل پاییز سال 1402 افت محسوسی داشته است . مجموع تخصیص صورت گرفته به بخش آب نیز تا انتهای آذرماه سال 1402 به 45 درصد اعتبارات مصوب رسیده و علاوه براین ، اعتبارات از صندوق توسعه ملی برای طرح آب های مرزی نیز تخصیص یافته است .کاهش بارش و وقوع خشک سالی در فصل پاییز ازیک سو و ثبت رکوردهای شدید و بی سابقه دمایی در سطح کشور و جهان ازسوی دیگر، تاثیرات منفی بر میزان منابع آب در دسترس کشور خواهد داشت و تداوم این شرایط در فصل زمستان، بسیاری از مصارف را در فصول آتی با مشکلات جدی مواجه خواهد کرد. ازاین رو، شاید افزایش شدید میانگین دمای پاییز در سطح کشور، به دلیل تاثیر آن بر کاهش ذخیره برفی کشور بسیار حائز اهمیت باشد. با توجه به اینکه رودخانه های اصلی کشور دارای منشا ذوب برفی هستند، کم آبی و تنش در تامین مصارف مختلف و نیز وقوع تنش های ثانویه متاثر از آن به ویژه در فصل تابستان 1403، دور از انتظار نخواهد بود. در شرق کشور، کاهش شدید ذخایر چاه نیمه ها در استان سیستان و بلوچستان که منبع اصلی تامین آب شرب منطقه سیستان و بخش قابل توجهی از شهر زاهدان بوده و کاملا به منابع آب ورودی از افغانستان وابسته هستند، مشکلات عدیده ای را در تامین آب شرب این مناطق در فصل پاییز ایجاد کرده و با توجه به حجم بسیار اندک آب در چاه نیمه ها، عملا در آستانه خشک شدگی کامل قرار گرفته اند.

به منظور مدیریت بحران ایجادشده در این مناطق ، اجرای طرح های اضطراری آبرسانی و تامین آب ازجمله تکمیل حفر چاه های منطقه تهلاب حائز اهمیت است . درخصوص حوضه های آبریز مشترک و فرامرزی ، تداوم خشک سالی در حوضه آبریز رودخانه هیرمند در افغانستان و گرسنگی و فقر حاکم بر این کشور، دورنمای مناسبی از تحویل حق آبه قانونی ایران نشان نمی دهد. در حوضه آبریز رودخانه های دجله و فرات، شرایط نرمال و ترسالی در شمال شرق ترکیه و شمال عراق، شرایط لازم را برای بهبود آبدهی این دو رودخانه فراهم کرده که در صورت رهاسازی آب، شرایط لازم را برای افزایش آبدهی رودخانه اروندرود و نیز بهبود وضعیت تالاب ها در جنوب عراق فراهم خواهد کرد . با این حال، متاثر از خشک سالی در مناطقی از غرب عراق و شرق سوریه ، وقوع پدیده گردوغبار مشابه سال های قبل دور از انتظار نیست، بنابراین آمادگی و اطلاع رسانی در این مورد باید در دستور کار قرار گیرد.در خصوص ذخایر سدهای کشور در این مدت، با افزایش 10درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل ، حجم ذخایر آنها بهبود نسبی نشان می دهد. با وجود این ، سدهای واقع در استان های خراسان رضوی ، فارس، هرمزگان، کرمان، مرکزی و اردبیل شرایط مطلوبی ندارند. در این بین با توجه به مجموع ذخایر سدهای دوستی و طرق واقع در خراسان رضوی با حدود 5 درصد پرشدگی مخزن و سدهای استان کرمان با حدود 16درصد پرشدگی مخزن، وضعیت آنها برای تامین آب شرب بحرانی ارزیابی می شود. ضرورت دارد در سدهای مورد اشاره، تخصیص ها برای تامین آب شرب در اولویت قرار گیرد و با لحاظ جمیع جوانب ، در مقاطع زمانی موردنیاز بازتخصیص آب برای بخش های مختلف انجام شود.

درخصوص وضعیت تامین اعتبارات بخش آب طی سه ماهه سوم سال 1402، حدود 19 درصد از اعتبارات مصوب سال 1402 ، معادل 56.588میلیارد ریال، به این بخش تخصیص یافته که با احتساب میزان تخصیص صورت گرفته در نیم سال اول سال 1402 ، این عدد به 45 درصد رسیده است . عمده اعتبارات تخصیص یافته نیز مربوط به ایجاد تاسیسات فاضلاب، طرح های آبرسانی و ساختمان سد بوده است . در این فصل مجموع اعتبارات تخصیص یافته از صندوق توسعه ملی برای طرح آب های مرزی نیز معادل 86.400 میلیارد ریال بوده است . توزیع نامنظم اعتبارات در بخش آب، قطعا به عدم قطعیت های موجود در این بخش دامن خواهد زد و موجب بروز برخی مشکلات ازجمله عدم امکان برنامه ریزی صحیح برای اجرای طرح ها، وضعیت نامطلوب مشاوران و پیمانکاران، عدم پایبندی به برنامه زمان بندی اجرای پروژه ها و طرح های عمرانی و همچنین ایجاد ابهام در بودجه ریزی سال آینده خواهد شد.

بررسی شاخص های مهم آب و هواشناسی کشور نشان می دهد، میانگین بارش کل کشور در سه ماهه پاییز 1402 نسبت به پاییز سال1401، 7 درصد افزایش داشته است . با این حال، کشور همچنان در شرایط کم بارشی قرار دارد؛ به طوری که نسبت به میانگین بارش بلندمدت پاییز 33 درصد کاهش داشته است . در سال آبی اخیر، بررسی وضعیت بارش در استان های مختلف کشور نیز حاکی از آن است که میزان بارش در فصل پاییز به جز چهار استان (مازندران، خراسان شمالی ، سمنان و گلستان)، در سایر استان ها نسبت به میانگین بلندمدت کاهش داشته است .

فصل پاییز سال 1402 گرم ترین پاییز ثبت شده طی 50سال اخیر بوده است ؛ به طوری که تمامی استان های کشور دمایی بالاتر از میانگین دمای بلندمدت را تجربه کرده اند. در این فصل هیچ منطقه ای از کشور دمای نرمال یا کمتر از آن را تجربه نکرده و میانگین دما در مناطق مختلف کشور از 0.5 تا 3.5درجه سلسیوس بیشتر از نرمال بوده است . میانگین دمای کل کشور در فصل پاییز 2.1درجه سلسیوس بالاتر از میانگین بلندمدت بوده و اختلاف دما در نیمه شمالی کشور در فصل پاییز از نیمه جنوبی بیشتر است .با توجه به شاخص های مهم آب و هواشناسی در سه ماهه پاییز سال 1402 ، در مناطق وسیعی از استان های واقع در فلات مرکزی ، جنوب و شمال غرب کشور خشک سالی شدید و بسیار شدید حاکم بوده است . بسیاری از استان های عمدتا واقع در امتداد رشته کوه های زاگرس ازجمله آذربایجان شرقی ، کردستان، همدان، لرستان، چهارمحال و بختیاری ، غرب اصفهان و شمال خوزستان نیز با خشک سالی متوسط تا خفیف مواجه بوده اند.

در قسمت هایی از استان های آذربایجان غربی ، مازندران، گلستان، اردبیل و شرق خراسان شمالی ترسالی بوده است . با وجود این ، پاییز سال 1402 یکی از سه پاییز با بیشترین شدت و وسعت خشک سالی طی سه دهه اخیر، در سطح کشور بوده است . درخصوص حوضه های آبریز فرامرزی و مشترک در سه ماهه پاییز، اغلب مناطق واقع در مجاورت مرزهای شمال غرب کشور به ویژه در آذرماه از بارش های مناسبی برخوردار بوده اند؛ به طوری که مجموع بارش در مناطق شرقی ترکیه و شمال عراق 100تا 200 میلی متر بوده است . در شرق کشور میزان بارش در حوضه آبریز رودخانه هیرمند کمتر از 10 میلی متر است ، اما در حوضه آبریز هریرود، با وجود عدم بارش در ابتدای فصل ، در انتهای این فصل ، مجموع بارش های تجمعی حوضه حدود 50میلی متر بوده است.دمای جهانی در فصل پاییز سال 1402 با اختلاف زیادی گرم ترین دمای ثبت شده در این فصل بوده است . در دوره ای که داده های ثبت شده از دما برای آن وجود دارد، یعنی از سال 1850، هر سه ماه این فصل به عنوان سه ناهنجاری درجه حرارت یک ماهه بزرگ به شمار می روند. میانگین جهانی دمای این فصل 15.3درجه سلسیوس بوده که 0.88درجه سلسیوس بالاتر از میانگین فصلی دوره 30ساله 2020-1991 بوده و دمای این فصل از گرم ترین پاییز این دوره زمانی نیز که در سال 2020 رخ داده، 0.43درجه سلسیوس بالاتر است . شرایط گرم پاییز سال 1402 به ویژه در آسیای مرکزی ، شمال کانادا، شمال آفریقا، غرب آسیا، آمریکای جنوبی ، بخش هایی از اقیانوس اطلس و بخش هایی از اقیانوس هند حاکم بوده است.در دوره سه ماهه منتهی به آذرماه سال 1402، در اغلب کشورهای منطقه ، خشک سالی خیلی شدید تا متوسط رخ داده، به نحوی که در کشورهای واقع در شبه جزیره عربستان و مناطق واقع در فلات مرکزی ایران، غرب افغانستان، غرب عراق و شرق سوریه و قسمت هایی از ترکمنستان شرایط خشک سالی شدید حاکم بوده است . طی این مدت، سواحل شرق مدیترانه ، ترکیه ، شمال عراق، عمده مناطق ارمنستان، جمهوری آذربایجان و قسمت هایی از سواحل جنوب شرقی دریای خزر در شرایط نرمال یا ترسالی پراکنده قرار داشته اند. طی سه ماه تابستان نیز در کشورهای منطقه ، تنها ترکیه در شرایط ترسالی قرار داشت .

بنابراین انتظار می رود با تداوم این روند، سرشاخه های رودخانه های ارس، دجله و فرات از شرایط مناسبی برخوردار باشند. طی این مدت بیشتر مناطق آسیای میانه ، جنوب شرق اروپا، مدیترانه و همچنین شمال آفریقا در شرایط خشک سالی خفیف تا شدید قرار داشته و در مقابل ، برخی از مناطق شمال دریای خزر و برخی مناطق پراکنده از هند و قزاقستان، شمال شرق اروپا و شاخ آفریقا در وضعیت مرطوب بودند.