ما با امورمواجه می شویم یا مقابل؟! مواجهه، یعنی رودررویی. تقابل، یعنی روبه روی هم قرارگرفتن. هر دو در موارد مثبت و منفی به کار می روند. ولی تقابل، بیشتر بار معنایی منفی دارد. رودررویی، درتقابل، به معنای مخالفت است. یعنی دو کس که در موضع مخالفت، مقابل و رودرروی هم قرارمی گیرند. ولی در مواجهه، یعنی برخورد دوکس، تصادفا یا مسبوقا، که با هم معمولا ناسازگار و مخالف نیستند. در تقابل، که بیشتر مسبوق به سابقه است، عنصرتصادف کمتر است زیرا احیانا مخالفت، جنبه پیشینی دارد. حال ما با مسائل و امور، مواجه می شویم یا مقابل؟ اموری که آشنا و دلپسند ما باشند، با آنها مواجه می شویم. ولی با اموری که نا آشنا و دل ناپسندمان است، مقابل.

بنازم به بزم محبت که آنجا / گدایی به شاهی، مقابل نشیند

در بیت فوق، تقابل با قرینه محبت، بار مثبت دارد. حتی می توان مانند نماز جماعت که شاه و گدا در کنار هم برای عبادت قرار می گیرند را تعبیر به مسالمت و مهر و دوستی کرد. اما همان طور که پیشتر گفته شد، تقابل، رویارویی مخالفت و مخاصمه آمیزاست. سوال این است: چرا با امور مقابل می شویم؟ و چرا با آنها مقابله می کنیم؟ مطابق قول قبل، ما با امورمستحدث، مقابل می شویم و اگر آنها را غریب و نامطابق با خود ببینیم، مقابله می کنیم.عموما علت مقابله و مخاصمه ما با امور، غریب و جدید بودن آنها است و این عجیب است. اصلا دو لفظ عجیب وغریب، ترکیب همواره و مداومی دارند. گویی هرچه که غریب است، عجیب هم هست و ذهن با امورعجیب، انس و الفتی ندارد و غریب ها، بیشتر عجیب اند زیرا ناآشنایند. پس تا به حال ما تا اینجای بحث، با واژه های مواجهه، مقابله و در ذیل آنها، عجیب، غریب، انس و الفت روبه رو شدیم. نکته بسیار مهم درخصوص هنر، این است که همه موارد فوق در آن مشاهده می شود. اثر هنری، هم عجیب و غریب است و هم مانوس و مالوف. ما با اثر هنری، هم مواجه می شویم و هم مقابل.

در حالی که در هر دو حال، هم ستوده است و هم مذموم. البته امور دیگر هم بسیار مشمول این تضاد می شوند که یکی آن را، یکی این را پسندد. ولی در هنر، جذب و جذابیت، عنصرغالب است. مذموم جذاب (جذاب لعنتی). حتی فقرات ناپسند و ناملایم هم جذابند. چگونه امری ناپسند، جذاب هم هست؟ این از ویژگی های هنر است. معمولا امور، دلیل جذابیتشان، پوشیدگی مذمومیت شان است. اگر آشکارشود، منفور می شوند و در هنر، صاحبان رای، از همین روی از اثر و یا سبکی، روی گردانند. اما خلاف رای آنها، بازهم آثار مذموم، محبوب و جذابند. چرا؟ زیرا پسندیدگی و ناپسندی درهنر، ذیل جذابیت قراردارند. چگونه امری ناپسند جذاب می شود؟ آنگاه که پای اخلاق در آن مشهود نمی شود. ما در مواجهه با هنر، با دو امر همزمان مواجهیم: 1- زیبایی 2- اخلاق. عنصر اصلی زیبایی، جذابیت و عنصر اصلی اخلاق، حسن و قبح است. مواجه شدن هنر، در یک زمان هم با زیبایی و هم با اخلاق تلاقی می کند.

یعنی هم با جذابیت وهم با خیر وشر! اگرمیلش تابع زیبایی باشد، به آن جذب می شود و اگر تابع اخلاق باشد از آن می پرهیزد. اصلا علت اصلی هر جذب و دفعی همین است. همه امور، منشا جذب و دفعند. یکی این را، یکی آن را پسندد. آنکه جذب می شود، میلش تابع کشش ها و جذابیت های موضوع و آنکه دفع می کند، میلش تابع نیکی و بدی (اخلاق) است. خوردن هله، هوله، به خصوص برای کودکان، به سبب مجذوبیت و پرهیز بزرگترها از آن، به سبب ضرر و آسیب موجود و ناشی از آن است. هرقدر هم که ضررهای آنها برای کودکان بازگو شود، باز آنها جذب می شوند. چرا؟ چون میلشان به آن، مجذوب است. اگر کسی از آن می پرهیزد، بدان میل ندارد؟ یا علمش موجب پرهیز است؟ یعنی میل دارد ولی از علمش تبعیت می کند. اگرمیل و علم را تواما در هر کاری کاوش کنیم، می بینیم که هر شخصی در یک زمان، تحت تاثیر یک جبر و یک اختیار، قرار دارد. جبر میل و اختیارعلم. کدامیک قوی ترند؟ در همه امور چنین است. غذایی را دوست داری ولی برایت ضرر دارد! مادام که نمی دانی می خوری، آنگاه که کبدت چرب می شود، قصد پرهیزمی کنی! آیا می کنی؟ علم از چربی کبد، تو را پرهیز می دهد! آیا پرهیز می کنی؟ چه میزان از عالمان، به علم خود عمل می کنند؟ عمل به علم، جبر است یا اختیار؟ آنکس که میلش به زندگی بیشتر باشد، به علمش بیشتر عمل می کند! اما همان کس که خوراکی های مضر می خورد هم برای لذت بخش تر کردن زندگی است. برای زندگی می خورد و بهره می برد. حال چطور است که این زندگی موقعی دستور تمتع می دهد و موقعی دستور پرهیز؟ قانون زندگی قانون تعادل و عدالت است. عدالت هم، گرفتن جانب اختیار است درمقابل جبرهای گوناگون. پس آدمی در همه موارد، همزمان با جبرهایی مواجه و با اختیاراتی، مقابل است! به نظر می رسد برعکس باید باشد. یعنی با جبرهایی مقابل و با اختیاراتی مواجه است. ولی اینطورنیست. جبر که قابل مقابله نیست. جبر تابع شدنی است. تحت جبر، اختیاری ندارد. جبر، جبر می کند و اختیار را سلب. اگر مجبور باشی، از خود اختیاری نداری.پس با جبرها مواجه می شویم و تحت تاثیر قوی آنها، با اختیارها مقابل. ما با اختیار خود مقابله می کنیم. کسی که علم دارد دزدی بد است چرا مرتکب می شود؟ زیرا جبرتمتع ناشی از دزدی، اختیار پرهیز را سلب می کند. آن جبر، جاذب و این اختیار، دافع است.

گر بر سر نفس خود امیری مردی!

اگرعلم پرهیز، جبر جذب را مغلوب کند، آنگاه است که اختیار پای بر سر جبر گذارده است. اما برای سرکوبی جبر، باید جبر دیگری در کار آید. جبر اختیار. یعنی چه؟ این لفاظی و مغالطه ها چیست؟ علم باید جبر داشته باشد. این خزعبلات چیست که می گویی؟! اگرعلم، تو را مجبور نکند، چگونه آن را به کار می گیری؟ علمی که به کار نیاید چه علمی است؟ اصلا چه فایده ای دارد؟ علمبی فایده، علمی است که جبر ندارد. علم جبار، به کارمی آید. مجبوری از به کار بستنش.اگر علم داشته باشی که در اثر بی نظافتی، مریض و آلوده و حتی منفور می شوی، به علمت که به نظافت سفارش بلکه دستور می دهد، عمل کنی!