برخی واژه ها با هم اشتراک لفظی دارند؛ یعنی با لفظ واحد، معانی گوناگونی را می رسانند. مثلا واژه «شیر» به شیر آب، شیر مایع و شیر درنده اطلاق می شود و با توجه به سیاق جمله ای که این واژه در آن به کار رفته یا قرائن و شواهد موجود، می توان به راحتی تشخیص داد که منظور کدام شیر است. اما همیشه این طور نیست و گاه عدم تشخیص معنای موردنظر در میان معانی متعدد در یک واژه یا تعبیر که مشترک لفظی است، باعث سوءتفاهم و اسباب دردسر خواهد شد. به عنوان مثال در فرهنگ سیاسی واژه های اصلاح، انقلاب و واژه هایی از این دست چنین سرنوشتی دارند. به عنوان نمونه امروزه واژه «اصلاح» یا رفرم در سپهر سیاست معنا و مفهومی دارد که دقیقا در مقابل معنایی است که در تعابیر و اصطلاحات دینی به کار می رود؛ یعنی آنجا که امام حسین (ع) در تبیین اهداف قیام خویش می فرماید: «انما خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدی»، مقصود حضرت اصلاح به معنای تغییر تدریجی و به اصطلاح رفرمیستی در نهادهای جامعه نیست، بلکه منظور دگرگونی بنیادین در اصل و اساس نظام فاسد موجود برای استقرار یک نظام مطلوب توحیدی است. نمونه دیگر که نگارنده در این نوشتار بر آن تاکید دارد، تعبیر «اسلام انقلابی» است که مشترک لفظی بوده و واجد دو معنای کاملا متفاوت است و در استعمال آن باید این تفاوت معنایی به درستی لحاظ گردد. برای درک اسلام انقلابی در معنای اول، باید به تاریخچه کاربرد آن اشاره ای مختصر داشته باشیم. در سال های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی گروه هایی مانند «مجاهدین خلق» (منافقین) و «فرقان» که از پشتوانه فکری قوی برخوردار نبودند و در عین حال می خواستند مبارزات خود را با رنگ و لعاب اسلامی جلوه دهند تا از سوی توده های مسلمان متهم به بی دینی نشوند، اسلام با ابعاد و جوانب گوناگون آن را در «مبارزه» - آن هم مبارزه قهرآمیز و مسلحانه- منحصر می کردند و هر جریان یا شخصیت فکری سیاسی مخالف خود ازجمله استاد مطهری را با برچسب انقلابی نبودن و ذهنیت گرا بودن می کوبیدند. این رویکرد انحرافی کاملا متاثر از تفکر مارکسیستی حاکم بر مبارزات ضد استعماری آن روزگار بود؛ هرچند مدافعان این رویکرد، خود را از این اتهام مبرا می دانستند و به توجیه مواضع شبه مارکسیستی خویش از راه تفسیر به رای آیات و روایات دست می زدند. البته حوادثی همچون انشعاب ایدئولوژیک در درون سازمان مجاهدین خلق و پیدایش گروه مارکسیستی «پیکار» از دل این سازمان، پرده از پوشالی بودن تفکر به اصطلاح اسلامی این گروه ها برداشت.

ذکر چند نمونه از تفاسیر گروهک منحرف «فرقان» برای روشن شدن مطلب، خالی از لطف نیست. در جزوات تفسیری این گروهک، درباره مفهوم قرآنی «غیب» آمده است: «منظور از غیب معهود و شناخته شده، همان مراحل ابتدایی رشد انقلاب توحیدی و زمان انجام تحولات کمی است.»

استاد شهید در توضیح این مطلب می گویند: مقصودشان این است که انقلاب یک مرحله پنهانی دارد و آن زمانی است که انقلاب مرحله رشد تدریجی را می پیماید تا تغییر تدریجی کمی تبدیل به تغییر کیفی دفعی شود (اصل چهارم دیالکتیک) و نظام جدید مستقر گردد و انقلاب از مرحله غیب به مرحله شهادت برسد.(1)

یا «اراده خداوند» در جزوات گروه فرقان این طور تبیین شده است: «اراده خداوند، «انقلابی» است و برای تحقق این اراده است که خداوند «تشکیل حزب» داده است. تنها با دید انقلابی و براساس ایدئولوژی و طرز تفکر خداوند است که می توان به قرآن نگریست و حقایق آن را دریافت.»

استاد مطهری در شرح و بسط مطلب مذکور می گویند مطابق این دیدگاه تمام مسائل قرآن بر محور انقلاب و فلسفه انقلاب است؛ خداوند حزب تشکیل داده و حزب خدا همه نیروهای متکامل جهان -دارای هر عقیده و مذهب- می باشند. سپس در پاسخ خاطرنشان می سازند که: بدون شک اسلام یک دین انقلابی است، ولی آیا همه مسائلی که در قرآن مطرح شده در این جهت و برای این منظور است و قرآن برنامه دیگری جز این برنامه ندارد و در نتیجه همه آیات قرآن و روایاتی که درباره لوح و عرش و ملک و قیامت و نماز و روزه است، باید در این زمینه پیاده شود؟ آیا انقلاب قرآن و «حزب الله»، انقلاب شکم است و ریشه اقتصادی و طبقاتی دارد، یا انقلاب سر است و ریشه در فطرت آدمی دارد؟(2)

با این برداشت از اسلام و قرآن، طبیعی است که متفکران متقدمی مانند ابن سینا و خواجه نصیرالدین طوسی و اندیشمندان معاصری نظیر علامه طباطبایی را نمی توان مسلمان راستین قلمداد کرد.(3)

القای تقابل ابوذر- ابوعلی ازسوی مرحوم دکتر علی شریعتی که اولی مظهر «ایدئولوژی اسلامی» معرفی می شد و دومی سمبل «فرهنگ اسلامی»، از همین تلقی و نگاه تک بعدی به اسلام نشات می گرفت: «اسلام به عنوان ایدئولوژی، ابوذر می سازد؛ اسلام به عنوان فرهنگ، ابوعلی سینا. اسلام به عنوان ایدئولوژی، مجاهد می سازد؛ اسلام به عنوان فرهنگ، مجتهد می سازد.»(4)

استاد مطهری در بحث تفاوت «انقلاب اسلامی» و «اسلام انقلابی» این خطر بزرگ را گوشزد می کنند که مبادا اسلام در چارچوب تنگ مبارزه و انقلاب محدود گردد و شمول و گستره آن در حیات فردی و اجتماعی و در قلمرو عبادات و معاملات و مانند آن دیده نشود.

ایشان خاطرنشان می سازند که انقلاب و مبارزه صرفا وسیله ای است برای یک هدف اساسی که همانا اسلام و ارزش های اسلامی است.(5)

و البته در جایی که لازم است باید از این وسیله استفاده نمود، اما چنانچه انقلاب و مبارزه، هدف واقع شود و «انقلابی بودن» تنها وصف لازم اسلام قلمداد گردد، در آن صورت ناگزیر از گزینش خواهیم بود؛ یعنی «هر چه از اسلام ما را در مسیر مبارزه قرار دهد، آن را قبول می کنیم و هر چه از اسلام ما را در مسیر مبارزه قرار ندهد، آن را از اسلام طرد می کنیم.»(6)

بنابراین درست است که بگوییم «اسلام انقلابی» در حوزه گفتمانی شبه مارکسیستی حاکم بر تفکر پاره ای مبارزان، خطری بزرگ در برابر «انقلاب اسلامی» بوده و هست و قائلان بدان، استاد مطهری را به جرم دفاع از مکتب اسلام به عنوان یک کل بهم پیوسته و تجزیه ناپذیر و مبارزه قاطع با «ماتریالیسم منافق» (7) به شهادت رساندند.

اما اسلام انقلابی در معنای دوم، نقطه مقابل «اسلام امریکایی» (خواه از نوع ارتجاعی آن و خواه از نوع شبه روشنفکری آن) می باشد و مراد و مقصود قائلان به این اسلام هرگز اسلامی نیست که گروه های منحرفی چون فرقان مروج و مبلغ آن بودند.

«اسلام انقلابی» در مفهوم و برداشت امروزی آن، مضمون این کلام امام راحل است که «تا شرک و کفر هست مبارزه هست و تا مبارزه هست ما هستیم.» (8) بنابراین «اسلام انقلابی» در حوزه گفتمانی امروزی آن نه تنها در تعارض با انقلاب اسلامی نیست، بلکه بیانگر روح و باطن و جوهره آن است؛ به این معنا که اگر صفت «انقلابی» را از اسلام بگیریم که به مفهوم حذف ویژگی ظلم ستیزی از آن است، انقلاب اسلامی را از حقیقت و محتوای خود تهی ساخته و آب به آسیاب کسانی ریخته ایم که درصدد برگرداندن آب رفته به جوی هستند.