کتاب آموزش اخلاق از دورکیم با عنوان فرعی مطالعه ای در نظریه و کاربرد جامعه شناسی آموزش و پرورش، از کتاب های جدید موجود در بازار کتاب است. بی شک کمتر مخاطبی بدون آشنایی با نویسنده سراغ آن می رود. ولی کتاب سبک پردازش و تحلیل دقیق و موشکافانه ای دارد که گرچه کمتر خواننده عام را به خود جذب می کند ولی دقیقا همان شیوه نوشتاری است که به غایت علمی است و می توان به راحتی با آن نظام آموزش و پرورش یک کشور را متحول کرد.

آموزش اخلاق در کشورهای توسعه نیافته کمتر ماهیت عقلانی دارد و بیشتر متکی به خانواده، دین و نهادهای وابسته به آن است. آموزش و پرورش سکولاری که دورکیم پیش می کشد مشخصا سعی ندارد کارکرد دین در اخلاق را تهی از معنا کند. آنچه او بر آن پافشاری می کند، این است که باید این اخلاق را از منظر عقلانی بررسی کرد و هر آنچه از آن می ماند به ارث برد و هرچه لازم است انجام داد تا سویه عقلانی تر و پیشرفته تری به خود بگیرد. از این منظر معیار عقل بدل به تعیین گر چیستی و چگونگی آموزش سکولار می شود.

از دیدگاه دورکیم این جمع است که اخلاق را می سازد و نه فرد. انسان در اجتماع به دنیا می آید و قواعد اخلاقی پیش از او وجود داشته اند. او به خصوص در سنین کودکی تاثیرپذیری سریعی از جمع دارد و قواعد اخلاقی برایش نهادینه می شوند. از همین جاست که دورکیم به این نتیجه می رسد که نهاد آموزشی اهمیتی به مراتب بیشتر از نهاد خانواده دارد، چراکه اینجا محیط آموزشی است که فرد را آماده ورود به اجتماع می کند و قواعد اخلاقی عقلانی را بهتر است کودک از مربی و معلم بیاموزد تا پدر و مادر.

در جایی از کتاب دورکیم به این شکل نقل قولی از پاسکال می آورد: «اگر انسان به خود ببالد او را خوار می کنم و اگر خود را خوار کند او را می استایم و مدام با او مخالفت می کنم تا زمانی که پی ببرد یک هیولای غیر قابل درک است.» در ادامه دورکیم اخلاق را چیزی شبیه به این می داند و آن را آمیزه ای از انقیاد و قدرت و تسلیم و خودمختاری برمی شمارد.

دورکیم در زمانه ای می نوشت که جوامع اروپایی پس از سکولار شدن و جدا شدن از قدرت نهادهای دینی سعی داشتند نظام آموزشی نویی را سر و سامان دهند. دورکیم معتقد است نظام های آموزشی که هنوز این مرحله را طی نکرده ا ند در جوامع غیرپیشرفته وجود دارند. او معتقد است اروپا پیش از اینکه به این مرحله برسد، نظامی سختگیرانه را در حیطه آموزش دنبال می کرد که حتی تنبیه بدنی در آن مجاز بوده است. او می گوید شاید بتوان در آن زمان وجود این گونه از تنبیه را توجیه کرد ولی در زمانه خود و در جوامع پیشرفته قویا با آن به مخالفت می پردازد. اما این جامعه شناس بزرگ دل نگران ساقط شدن کلیت نظام اخلاقی با خروج نهاد دین در عرصه آموزش است. او می خواهد همچنان انضباط، هماهنگی، نظم و توالی و تداوم در آموزش حفظ شود. حفظ این نظام آموزشی نیاز به عقلانیتی جدید دارد که اخلاق پیش از خود را درنظر می گیرد ولی درعین حال آن را بسنده نمی داند، از دیدگاه دورکیم جمع های مدرن اخلاقیاتی می سازند که فرد را به رشد و پیشرفت رهنمون می کنند، این جمع ها باید عقلانیت را متر و معیار خود تلقی کنند. این اخلاقیات فرد را صرفا تسلیم و تحت انقیاد نمی خواهد، اما او را نیز به حال خود رها نمی کند، او خودمختار است، تصمیم می گیرد و واجد قدرت انتخاب است، اما اگر می خواهد عقلانیت را پیشه کند، لازم است به انضباط و نظم هم تن دهد.

دورکیم در این کتاب به خودمحوری، لذت شخصی و تلاش در جهت بقا و رشد فردی استناد می کند و اینها را فاقد ماهیت اخلاقی می داند. او معتقد است آنجایی که یک فرد اهداف اخلاقی را به منصه ظهور می رساند، اهدافش غیرشخصی است. گرچه صرف بقا لازم است و فرد باید زنده بماند تا اخلاقی رفتار کند ولی به هیچ وجه کافی نیست که تلاش جهت زنده ماندن شخصی واجد ارزش اخلاقی شود. آنجایی که فرد اخلاقی عمل می کند، اهداف غیرشخصی پیش می گیرد و به جمع نظر می اندازد. این کتاب منحصرا به بحث آموزش و پرورش محدود نمی شود. دورکیم اخلاق کانتی و فایده گرایانه را بررسی و نقد می کند، از علم و هنر سخن به میان می آورد و بحث های جامعه شناختی مختلفی را پیش می کشد. اگر بخواهیم با نحوه پیشرفت جوامع مدرن آشنا شویم، راه گریزی از مطالعه این دست آثار نداریم. باید شیوه کهنه آموزشی را با نمونه های موفق جهان جایگزین کرد. نمی توان خود را به دور از هیاهو و دغدغه صرفا به روزمرگی مشغول کرد، باید دانست چیست که آنها دارند و ما نداریم؟!