هوش مصنوعی (AI) به عنوان یکی از تحولات انقلابی قرن بیست ویکم، نقشی کلیدی در تغییرات بنیادین سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جهان ایفا می کند. از تولید صنعتی و بهینه سازی انرژی گرفته تا بهبود خدمات درمانی و مدل سازی سیاستگذاری، کاربردهای گسترده هوش مصنوعی آن را به یک مزیت راهبردی در نظام بین الملل تبدیل کرده است. اهمیت این فناوری به گونه ای است که بسیاری از کشورهای توسعه یافته، هوش مصنوعی را به عنوان بخشی از قدرت نرم خود در عرصه جهانی مورد استفاده قرار می دهند. از این منظر، دیپلماسی غیررسمی می تواند ابزاری موثر برای گسترش نفوذ ایران در حوزه هوش مصنوعی و کاهش شکاف های موجود باشد. دیپلماسی غیررسمی به تلاش های غیررسمی و غیرحکومتی برای حل مناقشات یا بهبود روابط میان کشورها یا گروه ها اشاره دارد که معمولا توسط دانشگاهیان، سازمان های غیردولتی یا افراد تاثیرگذار انجام می شود. هوش مصنوعی نه تنها حوزه ای فناورانه، بلکه یک موضوع حکمرانی بین المللی است. کشورهای پیشرو در این حوزه، با استفاده از استانداردسازی، تنظیم مقررات و ایجاد نهادهای بین المللی تلاش می کنند تا قواعد بازی جهانی را تعیین کنند. در مقابل، مشارکت ایران در حکمرانی هوش مصنوعی می تواند پیامدهایی همچون:

- دسترسی به بازارهای بین المللی برای محصولات و خدمات مبتنی بر هوش مصنوعی.

- کاهش وابستگی فناورانه از طریق همکاری های بین المللی .

- ارتقای اعتبار سیاسی و علمی ایران در مجامع جهانی داشته باشد.

شکاف فناورانه بین کشورهای پیشرفته و کشورهای در حال توسعه در حوزه هوش مصنوعی در حال افزایش است. بر اساس آخرین گزارش های بین المللی، هوش مصنوعی یک بازار 784 میلیارد دلاری است. آنچه مهم تراست اینکه بازار این فناوری رشدی چشمگیر و فراگیر دارد. برآوردها نشان می دهد که حجم بازار هوش مصنوعی تا سال 2030 بیش از هزار میلیارد دلار خواهد بود. گزارش رسمی سازمان ملل متحد در مورد وضعیت هوش مصنوعی نشان می دهد که تنها هفت کشور توسعه یافته در حوزه حکمرانی هوش مصنوعی در نظام بین الملل تاثیرگذار هستند و عملا 118 کشور جهان در تصمیم سازی های این حوزه نقش موثری ندارند. شکاف میان کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه با ظهور هوش مصنوعی به صورت فزاینده ای در حال عمیق تر شدن است. به عنوان نمونه حدود 60 درصد پژوهشگران هوش مصنوعی در امریکا فعالیت دارند. بخش خصوصی چین به تنهایی در سال گذشته میلادی در حدود 95 میلیارد دلار برای توسعه این فناوری سرمایه گذاری کرده است. هندوستان با رشد اقتصادی بالای خود موفق شده است بیشترین مهارت های مرتبط با هوش مصنوعی را در نیروی کار خود پرورش دهد. همه این تحولات در حالی رقم می خورد که اکثر کشورهای در حال توسعه، از جمله ایران همچنان با محدودیت های مالی، زیرساختی و آموزشی مواجه هستند. در این شرایط، ظرفیت سازی و توسعه دیپلماسی غیررسمی می تواند راهی برای کاهش این شکاف باشد.

در این رهگذر خیل گسترده ای از فعالیت ها می تواند توسعه و فراگیری هوش مصنوعی را به فرصتی برای بازتعریف جایگاه ایران در اقتصاد جهانی و شتابدهی پیشرفت و آبادانی کشور مبدل سازد که تنها به برخی از آنها اشاره می شود:

- رصد روندهای نوظهور در سیاستگذاری هوش مصنوعی، از جمله استانداردهای بین المللی، اخلاق هوش مصنوعی و کاربردهای نظامی.

-ارایه گزارش های دوره ای به مقامات عالی کشور برای کمک به تصمیم گیری های راهبردی.

- طراحی نقشه راه همکاری های فناورانه با کشورهای منطقه مانند امارات، قطر و عربستان که در حال حاضر میلیاردها دلار در این حوزه سرمایه گذاری کرده اند.

- شناسایی فرصت های اقتصادی در زمینه صادرات خدمات مبتنی بر هوش مصنوعی مانند پلتفرم های تحلیل داده و اتوماسیون صنعتی.

تاسیس اندیشکده حکمرانی هوش مصنوعی با هدف تدوین چارچوب های ملی و بین المللی در این حوزه.

- تشکیل شبکه ملی هوش مصنوعی متشکل از نخبگان، دانشگاه ها، شرکت های فناورانه و نهادهای مدنی.

- ایجاد پلتفرم های مشترک منطقه ای برای تبادل دانش و تجربه بین کشورهای همسایه.

- تاسیس صندوق های سرمایه گذاری مشترک در حوزه هوش مصنوعی با مشارکت کشورهای منطقه.

- تسهیل دسترسی به منابع مالی برای استارت آپ های هوش مصنوعی از طریق مدل های سرمایه گذاری خطرپذیر.

- تدوین نقشه راه برای بهبود زیرساخت های پردازشی، شامل دیتاسنترها و مراکز پردازش ابری.

- افزایش ظرفیت تولید داده های ملی و استانداردسازی دسترسی به داده ها.

- سرمایه گذاری در آموزش نیروی انسانی متخصص در حوزه های هوش مصنوعی، داده کاوی و علوم محاسباتی.

- طراحی چارچوب های اخلاقی برای استفاده از هوش مصنوعی، به ویژه در حوزه هایی مانند نظارت، حریم خصوصی و عدالت اجتماعی.

- مشارکت در مجامع بین المللی مانند یونسکو و ITU برای تدوین استانداردهای جهانی.

- بررسی امکان ایجاد وزارتخانه ای تخصصی با هدف مدیریت و نظارت بر تمامی فعالیت های مرتبط با هوش مصنو عی .

-ارایه مشاوره به دستگاه های اجرایی برای هماهنگی میان سازمانی و پیشبرد اهداف ملی.

دیپلماسی غیررسمی ابزاری موثر برای ایجاد درک مشترک، همکاری های منطقه ای و منافع همگرا در حوزه هوش مصنوعی است. این رویکرد می تواند زمینه ساز موارد زیر باشد :

- مشارکت ایران در استانداردسازی های جهانی.

- تعامل با نخبگان علمی و صنعتی سایر کشورها برای جذب فناوری های پیشرفته.

- ایجاد زمینه های همکاری علمی و آموزشی میان دانشگاه های داخلی و خارجی.

توسعه هوش مصنوعی یک نیاز راهبردی برای ایران در عصر دیجیتال است. بهره گیری از دیپلماسی غیررسمی می تواند ضمن ارتقای جایگاه ایران در این حوزه، زمینه ساز تقویت همکاری های ملی، منطقه ای و بین المللی شود. به نظر می رسد اندیشکده ها باید ضمن تدوین برنامه های اجرایی و پیشنهادات عملیاتی در دستیابی به این اهداف کمک بسزایی داشته باشند.