برنامه های توسعه در ایران، مجموعه سیاست ها و برنامه های راهبردی هستند که از سال 1327 آغاز شده و تاکنون در هفت برنامه پنج ساله اجرا شده اند. هدف اصلی از تدوین این برنامه ها، تعیین چشم اندازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و جهت دهی به توسعه کشور بوده است. با این حال، در اجرای این برنامه ها همواره چالش هایی مانند بی ثباتی اقتصادی، تحریم ها، نوسانات قیمت نفت و همچنین ناهماهنگی بین دستگاه های اجرایی وجود داشته است که باعث شده بسیاری از اهداف پیش بینی شده به طور کامل محقق نشوند.

مهم ترین هدف گذاری های انجام شده در مورد صنایع پتروشیمی، اهداف مربوط به سنجش ظرفیت صنایع پتروشیمی است. صنعت پتروشیمی ایران در پایان برنامه ششم توسعه (1402) به تولید 96.3 میلیون تن محصولات پتروشیمی دست یافته است، در حالی که هدف گذاری برای پایان برنامه هفتم توسعه (1407) افزایش این مقدار به 131.5 میلیون تن است همچنین تعداد مجتمع های پتروشیمی از 72 مجتمع در پایان برنامه ششم به 138 مجتمع در پایان برنامه هفتم خواهد رسید. یکی از مهم ترین بخش های این رشد، تولید پروپیلن و زنجیره آن است که از 2.4 میلیون تن در سال 1402 به 11.6 میلیون تن در سال 1407 هدف گذاری شده است. همچنین، در بخش پایین دستی زنجیره متانول، تولید از 180هزار تن به 700هزار تن افزایش خواهد یافت، که نشان از اهمیت توسعه زنجیره های ارزش متانول دارد. تولید پلی اتیلن از 5.1 میلیون تن در پایان برنامه ششم به 8.6میلیون تن در برنامه هفتم افزایش می یابد. همچنین، میزان تولید پایین دستی زنجیره اتیلن (به جز پلی اتیلن) از 2.7 میلیون تن به 3.3 میلیون تن و تولید پایین دستی آروماتیک از 2.3 میلیون تن به 3 میلیون تن خواهد رسید.

توسعه واحدهای متانولی در برنامه هفتم اگرچه در هدف گذاری ها مورد تاکید قرار نگرفته است اما طرح های در حال اجرای متانولی، ظرفیت قابل توجهی را در طول برنامه توسعه ایجاد خواهند کرد. ظرفیت واحدهای قابل بهره برداری متانولی در طول برنامه هفتم در حدود 18 میلیون تن است که این به معنای افزایش بیش از دو برابری ظرفیت تولید متانول در کشور تا پایان برنامه هفتم توسعه است. طرح های متانولی و زنجیره ارزش آنها در حدود 8 میلیارد دلار سرمایه گذاری در طول برنامه توسعه هفتم نیاز دارد که بیش از 25درصد از سرمایه گذاری های این صنعت در طول برنامه هفتم توسعه را شامل می شود. در حال حاضر بیش از 93درصد از متانول تولید شده در کشور صادر شده و افزایش ظرفیت آن طبیعتا در جهت تامین نیاز داخلی نبوده است. همچنین با توجه به افزایش شدت بحران ناترازی گاز طبیعی، واحدهای متانولی بدون خوراک مانده و افزایش این واحدها نیز ناترازی انرژی را تشدید خواهد کرد. در کنار موارد ذکر شده، اقتصاد واحدهای متانولی نیز با توجه به نرخ های خوراک، قطعی های فصول سرد، هزینه حمل بالا، تحریم و... با چالش های فراوانی روبه رو بوده به طوری که اقتصادی بودن عملیات این واحدها جای ابهامات فراوانی دارد.

پروپیلن و زنجیره آن که در برنامه توسعه در اهداف کمی ذکر شده است رشد بسیار انفجاری طبق هدف گذاری اعلام شده خواهد داشت و از حدود 2.4 میلیون تن به 11.6 میلیون تن خواهد رسید. توسعه پروپیلن و زنجیره آن در ظرفیت های پایین تر از ظرفیت اعلام شده، به کاهش واردات این مواد کمک قابل توجهی خواهد کرد اما رشد در حدود 5 برابر ظرفیت در 5 سال عملا غیرممکن به نظر می رسد به ویژه اینکه طرح های PDH/PP موجود نیز با چالش های بسیار متعددی همراه هستند.

یکی از طرح های مهم این حوزه صنعت پتروشیمی، پتروشیمی سلمان فارسی بوده که با گذشت بیش از یک دهه هنوز به بهره برداری نرسیده است و دارای چالش های مختلفی در موضوعات طراحی، فنی و اقتصادی بوده است. قیمت خوراک پروپان مهم ترین چالش اقتصادی این پروژه ها بوده است، چرا که با قیمت گذاری فعلی، اقتصاد این طرح ها بسیار ضعیف بوده و برای تقویت اقتصاد آنها در مقایسه با سایر محصولات پتروشیمی و رشد انفجاری این بخش، لازم است تا تخفیف های بسیار جدی و قوی (حداقل 30درصد) داده شود تا اقتصاد این طرح ها بهبود یافته و علاقه مندی به اجرای این طرح ها افزایش یابد. تامین لایسنس معتبر و تجهیزات موردنیاز طرح های تولیدی این محصولات نیز از الزاماتی است که می تواند در تسریع این پروژه ها اثربخش باشد.

برنامه های قبلی توسعه در صنعت پتروشیمی توانسته اند به میزان بسیار خوبی، اهداف این صنعت بسیار جذاب و سودآور را محقق کنند. در برنامه ششم توسعه، هدف گذاری 100 میلیون تنی برای صنعت پتروشیمی برنامه ریزی شده بود که تا حدودی محقق شده است. با کاهش شدید حاشیه سود شرکت های پتروشیمی، ناترازی انرژی و شدت تحریم ها، از جذابیت این صنعت کاسته شده و بنگاه های اقتصادی با توجه به شرایط ناپایدار اقتصادی، تمایل کمتری در سرمایه گذاری روی پروژه های بلندمدت با شرایط ناپایدار فعلی دارند. حتی با فرض به مدار آمدن کل 131.5 میلیون تن تا سال 1407 و تحقق 70درصد ظرفیت تولید در حالت خوش بینانه، میزان تولید این صنعت به 92.1 میلیون تن خواهد رسید که نشان دهنده 39.4 میلیون تن عدم تولید است که عمدتا ناشی از عدم تامین سوخت و خوراک است. این میزان عدم تولید با فرض قیمت 500 دلار به ازای هر تن منجر به عدم النفع تولید محصول 19.7 میلیارد دلاری در سال برای این صنعت خواهد شد.

در سال های گذشته با توجه به پتانسیل های بالای کشور در این صنعت جذاب، ایران توانسته جهش های عظیمی در ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی داشته باشد اما چالش های فعلی این صنعت باعث شده شرکت های پتروشیمی، قدرت محدودی در سرمایه گذاری طرح های پتروشیمی داشته باشند و حتی تلاش کنند برای بهبود و تامین خوراک پایدار، سرمایه های فعلی را در بخش بالادست نفت و گاز سرمایه گذاری کنند که این موضوعات تحقق اهداف کمی برنامه هفتم توسعه را با تردیدهای جدی روبه رو می کنند.